“İdealist düşüncədə ulus böyük bir ruhdur,ruhun törədicisidir;deməli,o bölünə bilməz.Ulusumuz yalnız torpaq baxımından bölünüb”
- Bütöv Azərbaycan Birliyinin yaranması hansı gərəklilikdən doğub?
- Biz Bütöv Azərbaycan hərəkatını daha da intensivləşdirməkçün bu hərəkatı yaratmışıq.
Azərbaycan Türkləri on min illərdir “Azərbaycan” kimi böyük bir yurdda biçimləniblər və onların ruhu bütövdür,mənəvi bütövlüyü var.Sadəcə,rus imperiyası onu zorla cismən böldü.Ancaq biz heç bir yöndən (etnoloji,mədəni,mənəvi,dini,psixoloji və b. baxımdan) bölünmüş ulus deyilik – mən bölünmə fikrini qəbul etmirəm.Nə üçünmü? Çox adam cavabı materialist kimi düşünür,halbuki bu məsələyə idealistcəsinə yanaşmaq gərəkdir.
Biz bu hərəkata materialist imi deyil,idealist kimi başladıq,çünki materializm nəinki yardıma gəlmir,əksinə,əngəl olur.Ancaq idealizmə söykənəndə bir torpağın ortasından çəkilmiş dəmir örtüyün heç bir önəmi yoxdur – onu bölə bilməz,çünki insanın ruhunun məhsulu onun ədəbiyyatıdır,tarixidir,fəlsəfəsidir.
- Lap az qala sufilər kimi danışırsınız...
- Yox,bu,sufilik deyil,tamam idealist fəlsəfədir.Təəssüf ki,bizim çoxumuz idealizmin mahiyyətini bilmirik,çünki hamımıza materializmi öyrədiblər.Doğrudur,mən də idealist fəlsəfəni elə də kamil bilmirəm,ancaq ruhən və mənən idealistəm.
- Məgər sufizm özü idealist deyilmi?
- Sufizm idealizmin bir biçimi olsa da inancla fəlsəfənin qarışığıdır.İdealist fəlsəfəninsə özünün mövzusu var.Onları qarışdırmaq olmaz.
Sufi ideyasının sonunda mütləq inanca,Tanrıya,hansı inancdansansa o inancın təriqətinə bağlanacaqsan.
Sufizmdə 4 məsələ başlıcadır.
Birincisi şəriətdir.Sufi şəriəti öyrənməlidir.İkincisi təriqətdir.Şəriəti öyrənəndən sonra o,bir təriqətə bağlı olmalıdır.Üçüncüsü qanacaqdır.Dördüncüsü isə gerçəklikdir.Yəni şəriəti qanacaqla öyrənirsən,sonra təriqətə girirsən;orada da qanacaqla öyrənməlisən,çünki qanacaq üsul kimi sənə gərəkdir – yalnız qanacaqdan keçməklə gerçəkliyə çatırsan.
Önəmli başlıcaları 3 götürənlər də var:şəriət,təriqət,gerçəklik.Nə üçünmü üçünü götürürlər? Bunlar “qanacaq mərhələ deyil,idrakın bir biçimidir,çeşididir” deyirlər.Bunların fikrinə görə,şəriəti öyrənərək təriqətə dirəcək,mərifətə - ən yüksək anlayışa,filosof kimi dünyanın anlamaya yetişəcəksən;gerçəkliyə də yalnız bundan sonra gedə bilərsən.
Bu,bir sistemdir.Orada hökmən təriqətə düşəcəksən.Təriqət adamlarının çoxu islam inancında bir şəxsi mütləq böyük götürməli,öz nəslini aparıb o şəxsə bağlamalıdır.Necəmi? Kimisi “Mənim təriqətim Əbubəkrin cizgisinə bağlanır” deyir,kimisi “ömərin” deyir,kimisi “Osmanın” deyir,kimisi “Əlinin” (ümumiyyətlə,4 xüləfayi – raşdinə - bəyənilmiş,toplumun seçdiyi xəlifələrə - bağlanmalıdır) deyir.Bu təriqət hökmən onlardan birinə bağlanmasa o sufi təriqətini qəbul etmirlər.Azərbaycanda,deyək ki,Səfəviyyə təriqəti Şah İsmayılın çağında kimə bağlıydı? İmam Əliyə.Ancaq Azərbaycanda,örnək üçün,Sührəverdiyyə təriqəti də var (böyük şeyx Sührəverdinin təriqəti);o,birbaşa həzrət Əbubəkrə bağlıydı.
- Deməli,həmin təriqətlər həm şiələrdə var,həm də sünnilərdə.
- Hə.Şiə təriqətlərinin hamısı imam Əliyə bağlanır.Sünnilərdəsə yalavacdan sonra seçilmiş obiri üç raşdin xəlifəyə bağlanılır.Özünü tam sərbəst sayan təriqətlər də var,ancaq belələri çox azdır.Bunlar “Təriqətin şeyxi elə birbaşa Tanrıyla bağlıdır və insanları Tanrıya bağlayır” deyirlər;o,mürşid,ardıcıllarısa müriddir.Mürid Tanrıya çatmaqçün mürşidin təlimindən,göstərişindən keçməlidir.
Bu sistem ancaq islam aləminə aiddir və idealist fəlsəfəylə bağlı deyil.İdealist fəlsəfəsə bütün dünyada yayılıb.Onun mahiyyəti nədir?
İdealist fəlsəfənin əsasını Platon qoyub və sonradan da çoxlu idealist filosoflar yetişib.Örnək üçün,Kant və Hegel çox görkəmli idealist filosoflardır.Birdən-birə onların qarşısına Feyerbax çıxır.O,artıq materializmə sarı sürükləyir və idealizmin üstündən keçir.Ondan sonra Marks və Engels böyük bir materialist fəlsəfə sistemi,təlimi qoyub gediblər (qəbul etmirik,yanlışları var – bunlar başqa nəsnədir).
İdealist fəlsəfədə Tanrı yerinə yaradıcı güc məsələsi yoxdur.Xristianlar Tanrını bir cür,müsəlmanlar başqa cür,buddistlər də onlardan fərqli anlayırlar.İdealist fəlsəfədə yaradıcı güc metafizik haldadır – fizikaya dəxli yoxdur və təsəvvür də edilmir.Düzdür,islamda “Tanrı təsəvvüredilməzdir:nə istidir,nə soyuq,nə böyükdür,nə kiçik;nə xeyirdir,nə şər və b.” deyilir.Ancaq Tanrının islamda 99 üzü var.Örnək üçün,O,Rəhmandır,Rəhimdir,Qadirdir,Nasirdir,Adildir,Cabbardır,Cəmildir...Bunların hamısı Onun üzləridir.İdealist fəlsəfədəsə yaradıcı ruhun üzləri yoxdur – o,sadəcə olaraq,dərkolunmazdır böyük bir varlıqdır.
Dünyadakı bütün nəsnələrin,varlıqların yeri,biçimi var.Biz insanıq;haradasa dururuq,yerimiz və biçimimiz olur.Ən gözəgörünməz nəsnənin də öz biçimi var,ancaq o böyük yaradıcı gücünsə biçimi və yeri yoxdur və insanlar onu necəsə anlamağa çalışırlar.Bu,idealist fəlsəfənin göstərişidir və daha çox ruha dayanır – insan ruhuna.İdealist fəlsəfəyə söykənməyən islam inancında – Quranda həzrət yalavaca Tanrıdan göstəriş var ki,səndən ruh haqqında soruşacaqlar;de ki,bu haqda Tanrı mənə az öyrədib.
- O,Tanrı yanında olan məsələdir...
- Hə.
İdealist fəlsəfəsə bütövlükdə ruh üzərində qurulub.Deməli,inanc başqadır,idealist fəlsəfə başqa.Ancaq sufilər həm idealist fəlsəfədən,həm də inancdan yararlanmaq,onları birləşdirmək istəyiblər.Hətta bəzən bunu başarıblar da.Ancaq bəlli təriqətlər,seçilmiş insanlar,təlim görmüş qruplar bu birləşdirməni qəbul etsə də,tarixdə idealist fəlsəfəylə inanc arasında nə qədər barışıq və yaxınlıq yaransa da onlar yenə tamam ayrı-ayrı sistemlər olaraq qalır.
Dünyanı anlamağın bir neçə yolu var:inancla,fəlsəfəylə,tarixi-məntiqi yolla.Ancaq Füzuli tamam özgə yol seçib.Örnək üçün,o “Tanrı həzrət yalavaca vermədiyi şer yaratmaq bacarığını mənə bəxş etdi və mən dünyanı şerin gözüylə gördüm” deyir,deməli,poeziyayla da dünyanı görmək olar.
Bütün bu açıqlamalardan sonra yenidən başlıca mətləbə dönürəm.İdealist düşüncədə ulus böyük bir ruhdur,ruhun törədicisidir;deməli,o bölünə bilməz.Ulusumuz yalnız torpaq baxımından bölünüb.Ruhu təmsil edən ulusun mədəniyyəti,ədəbiyyatı,dili,tarixi və başqa göstəriciləridir ki,bunlardan da heç biri bölünməyib;Azərbaycanın Güneyində də,Quzeyində də hətta yeməklər də,bayramlara baxış da eynidir.Müsəlman olmaqlarına baxmayaraq Azərbaycan müsəlmanıyla ərəb müsəlmanı arasında böyük fərqlər var,çünki onlara ulusal xarakter hopub.
- Türk əxlaqıyla ərəb əxlaqı bir deyil axı...
- Çox ilginc bir fakt. Qurd ağzı bağlamaq əski qam-şaman sistemidir və tərtəmiz Türk adətidir.Dəmir ən qutsal varlıqdır və qurdun ağzını məhz onunla bağlamaq olar.İlginc olanı nədir – qurdun ağzını bağlayanda vaxtilə Türkcə qam duaları oxuyardılar,indisə Qurandan ayə oxuyurlar.Türk təfəkkürünün islamla necə çulğalaşdığını görürsünüzmü? Ərəbdəsə belə nəsnə yoxdur.
Sonra Novruz bayramını götürək.Bu əski Türk bayramı Ərgənəkondan gəlmə sistemdir,indi farslığa,İrana girib.Farslar onu “nou ruz” (“yeni gün”) edərək götürüb təqvimə də salıblar (fərvərdin ayında başlayır).Ancaq işə baxın ki,Anadoluya hələ indi-indi yayılmağa başlayır,çünki “bu,sünnilərin deyil,şiələrin bayramıdır” deyirdilər.Şiələr də onu özlərinə çıxdılar ki,imam Əli qırmızı geyinərək taxtda oturub,bu,onunla bağlı bayramdır.Biz dörd çərşənbə keçiririk,suyun,odun üstündən atılırıq;bunların heç biri ərəbdə yoxdur.
Biz suyun üstündən atılanda Qurandan dua oxuyuruq,salavat çeviririk.Qam-şaman dualarısa itib-gedib,indi müsəlman duaları onun yerini tutub.
Demək,böyük bir qovuşma baş verib:Azərbaycanın özünəməxsus adət-ənənəsi var,müsəlmandır və müsəlmanlığa da ciddi riayət edir.Ancaq bu adət-ənənələr islamla elə qovuşub ki,buna qarşı çıxmaq mümkün deyil.
Mən Ərdəbildən Bakıya gəlmiş böyük bir inanc xadimindən “Novruz bayramı haqqında nə düşünürsünüz” deyə soruşdum.“Novruz bayramı islam bayramı deyil;o,əski çağlardan var,ancaq islam başqa yaxşı nəsnələr kimi Novruz bayramını da yaşamdan götürməyib özünə birləşdirib” dedi.
Təsəvvür edin ki,bu ruhun daşıyıcısı olan Azərbaycan Türkü gedib Amerikada da yenə o bayramı keçirir,yenə öz dilində danışır,yenə Yurd mahnısı oxuyur,yenə öz ədəbiyyatını öyrənir və b.
Başqa sözlə,insan daşıdığı ruhun içərisindədir və onunla yaşayır.Buna görə də biz materialist deyilik və yaşama idealistcəsinə baxırıq – bizim Yurdumuz orduyla,zorla bölünüb və bu bölünmənin ulusun ruhuna heç bir təsiri yoxdur.Sadəcə,Yurdumuzun üzərindəki süni çəpərləri götürmək,orduları çıxarmaq və yeni xəritə çəkmək gərəkdir.Bütövlük bu cür düşünülür.
- Tanrı sizi və ulusumuzu öz istəyinə yetirsin.Ona görə şəxsən sizi deyirəm ki,mənim bildiyimə görə,yaşamda ən böyük idealınız məhz budur.
- Çox sağ olun!
Siz”Dədə Qorqud”u yaxşı bilirsiniz;orada “övladın olmursa eli yığ,topla,toy et,yığıncaq et,hamı Tanrıya dua etsin ki,bəlkə bir ağzıdualının sözünü Tanrı eşidibən sənə oğul,qız verə.Əgər biz birlikdə ulusumuzun birləşməsinə dua edəcəyiksə Tanrı səsimizi eşidib onu bizə verəcək.Mən buna tam əminəm.
- Tanrı o günü ulusumuza göstərsin.
