12 HAYVANLI TÜRK YILLIĞI / Erk YURTSEVER
 
TÂRÎHÇE:
 
12 hayvanlı Türk yıllığı, bir Ay-Güneş yıllığıdır. Çinliler Türk’lerden aldıkları bu yıllığı doğumdan önceki (D.Ö.) 1437nci yılın 31 Ocak günü, saat 18:13den bu yana yazılı kaynaklarında kullana gelmişlerdir. Buna ek olarak, Yazılı Çin Târîhi'nin öncesindeki 1200 yıllık Sözlü Çin Târîhi'nin de bu yıllık ile târîhlendirildiği göz önüne alınırsa, yıllığın yalnız Çin’de (D.Ö.) 2637nci yılın 7 Şubat günü, saat 18:10dan beri kullanılmakta olduğu gerçeği ortaya çıkar.*
 
YILLIK NEDEN ÇİN KÖKENLİ DEĞİLDİR?

Türk yıllığı, matematikçi ve gök bilgini Fatin GÖKMEN Hoca’nın 1936 yılında ileri sürdüğü görüşe göre en az 10000 yıllıktır (100 asır). Hoca, 1936 yılında yazdığı ve Târîh Cemiyeti’ne Tez olarak sunduğu “Eski Türklerde Hey’et ve Takvim” adlı eserde (Yayın Târîhi 1937 yılıdır) kısaca şöyle demektedir:
“Doğu’nun en büyük gökbilimcilerinden Nâsireddîn-i Tûsî (1201-1274),  Zîc-i İlhânî adlı eserinde Hıtay (Kıtay) ve Türk Takvimi adıyla Mogulların kullandıkları bir ay-güneş  takviminden bahsetmektedir. Tûsî, bu takvimin usullerini ve dayandığı yıldız topluluğu esaslarını açıklamasız ve dayanaksız  olarak sadece nakletmişti. Ben bu esasları îzâha çalışırken gördüm ki Tûsî'nin bize aktardığı takvim, Batlamyus hey’eti adını verdiğimiz (Hâmil-i merkez) topluluğundan önce yaşayan bir hey’et esâsı üzerine kurulmuştur; ve kuruluşun zamânı da 206 yüzyıl kadar öncedir. Kuvvetli bir varsayım ile kuruluşta, geometrinin ana teoremi olan Pisagor teoreminin de dâhil olduğu bir düzlem geometrisi ve oldukça ilerlemiş bir hesap usûlü kullanılmıştır.
Eski Çin yıldız toplulukları bilimine dair yazılan ve incelememden geçen batı eserlerinde, 206 yüzyıl önce kurulmuş olduğu kanaatine vardığım, yıldız topluluklarının esaslarına dâir bir ize rastlamadım. Çin yıldız toplulukları ve takvimi olarak ileri sürülen bilgilerin, batı kaynaklarına, perâkende ve yetersiz olarak aktarılmış olduklarını gördüm; ve şu neticeye vardım:
Kuvvetle muhtemeldir ki bu matematik ve yıldız toplulukları bilgileri, eski Orta Asya (Türk) ilimlerinin bir parçacığıdır.
Konu ile ilgili yararlandığım doğu eserleri şunlardır
Nâsireddîn-i Tûsî  (1201-1274)    Zîc-i İlhânî
Nizâmeddîn-i Nişâbûrî    Zîc-i İlhânî şerhi (Keşfülhakâyık)
Uluğ Bey  (1394-1449)    Zîc-i Gürgânî
Ali Kuşcu  (?-1474)    Zîc-i Gürgânî şerhi
Bercendî    Zîc-i Gürgânî şerhi
Miren (Mirân) Çelebi    Zîc-i Gürgânî şerhi
Abbas Vesim  (?-1759, 1761?)    Zîc-i Gürgânî şerhi
İbn-i Ebilfethissûfî    Risâletün fî Târîh il Hita vel' Uygur
İbn-i Ebilfeth’in bu risâlesi Marâga Rasathânesinde Tûsî'nin çalışma arkadaşı olan Muhiddîn-i İbn-i Ebî Şükrülmağribî'nin Türk takvimi hakkındaki Takvîm-ül edvâr adlı eserine dayanmaktadır. Takvim hakkındaki mâlûmâtı Tûsî gibi asıl kaynağından aktarmış olan bu yazarın eserine üzgünüm ki rast gelemedim. Istanbul kütüphânelerinde yok. Fakat Ebilfeth'in risâlesinde, Tûsî'nin verdiği bilgileri doğruladığını gördüm.“

* * *
Yukarıdaki kısaltılmış yazının özü de şöyledir:
Tûsî bir eserinde, Mogulların (Çingizli’lerin), Kıtay ve Türk Takvimi adlı bir ay-güneş takvimi kullandıklarını bildirmektedir.
Eseri inceleyen Fatin Hoca, bu takvimin, 3üncü yüzyılda Batlamyus’un düzenlediği (merkeze yüklü) sistemin 206 yüzyıl öncesine dayandığına kânî olmuştur.
Hoca, Çin yıldız bilimlerini toplayan batı kaynaklarını incelediğinde bu bilgilerin derme çatma ve yetersiz olduğunu görmüştür.
Çin kaynaklarında da takvimin çalışma sisteminin ne olduğunu, gök cisimlerinin hangi hareketlerine dayandığını bildiren bir açıklama ve anlatım yoktur.
Buna karşılık konu ile ilgili pek çok Türk kaynağı bulunmaktadır.

YILBAŞI:
 
12 hayvanlı Türk yıllığında yeni yıl, Güneş'in Kova Burcu'na girmesinden sonra görünen ilk hilâl ile başlar. O andan i'tibâren yeni yılın birinci ayının birinci günü başlamış olur.
Dolayısı ile, Türk yıllığı yılbaşısı mîlâdî yıllığa göre 21 Ocak gününün gün batımı saati ile 20 Şubat gününün gün batımı saati arasındaki herhangi bir güne isâbet edebilir.

Konunun îzâhı şöyledir:
20 Ocak gününün akşamında görünen hilâl, yeni Türk yılının başlangıcı olarak kabûl edilemez. Çünkü o gün Güneş henüz kova burcuna girmemiştir.
21 Ocak gününün akşamında görünen hilâl, yeni Türk yılının başlangıcıdır. 22 Ocak gününün gündüzü ise Türk yılının birinçayının birinci gündüzüdür.
21 Ocak günü başlayan ve 29 gün süren bir ay ayından sonra;
19 Şubat gününün akşamında görünen hilâl, o Türk yılının ikinçayının başlangıcıdır. 20 Şubat gününün gündüzü ise ikinçayın birinci gündüzüdür.
21 Ocak günü başlayan ve 30 gün süren bir ay ayından sonra;
20 Şubat gününün akşamında görünen hilâl, o Türk yılının ikinçayının başlangıcıdır. 21 Şubat gününün gündüzü ise ikinçayın birinci gündüzüdür.

AY SÜRESİ:
 
Ay süresi, o ayı başlatan hilâli tâkîb eden ilk hilâlin görünümünde biter. Yeni hilâlin göründüğü ân, süren ayın son gününün ve son gündüzünün bittiği, yeni ayın ilk gününün ilk akşamının başladığı ândır.
Ay, Yer çevresini 29.5305845830903 günde dolaşır. Bu sebepten Türk ayları bâzen 29, bâzen de 30 gün çekerler. 
Hilâl, yer yüzünün her noktasından mutlakâ aynı gün görülemeyeceğinden herhangi bir Türk takvim ayı, yer yüzünün batısında 30 gün çekerken doğusunda 29 gün çekebilir. Bir başka deyimle, herhangi bir Türk takvim ayı yer yüzünün batısında, Güneş yılının farazâ 175inci gününde başlarken, doğusunda 176ncı gününde başlayabilir.