Asya Hunları yılın ilk ayında tanhu'nun (kagan) sarayında, ilkbaharın (5. ayda, şimdiki takvimle haziranda) Ongın ırmağı bölgesinde, Kök Türkler ile Uygurlar aynı ayda Tamır ırmağının kaynağında, yine Hunlar güzün Tai-lin'de Gök Tanrı'ya, atalara at ve koyun kurban ederlerdi. Kök Türkler'in biri baharın kagan başkanlığında ülke ileri gelenlerinin katılımı ile büyük törenler düzenledikleri Ata Mağarası'nda olmak üzere Tanrı'ya ve atalara kurban sundukları üç kutsal törenleri vardı. Tabgaçlar'da da baharın ve güzün atalara kurban sunulurdu. Eski Türkler'de kurban olarak aygır ve koç kullanılırdı; yani kurbanlar, hayvanların erkeklerinden olurdu.
Çin kaynaklarından öğrenildiğine göre, Asya Büyük Hun Kaganlığı çağında Türkler arasında kutsal bir Ata Mağarası inancı vardı. Bu kutsal mağara yılın belli bir ayında ziyaret edilerek büyük bir tören yapılır, törene de kagan başkanlık ederdi. Bu kutsal Ata Mağarasına bütün halk, kamlar ve özellikle devlet saygı göstermekteydi.Fakat ne yazık ki bu mağaranın yeri bugün bilinmemektedir.
Hun Türkleri'nden sonra Tabgaç Türkleri (Tobalar) de Ata Mağarası geleneğini sürdürmüşlerdir. Tabgaçlar Çin'in kuzeyini ele geçirip Çin topraklarında devlet kurdukları için Kutsal Ata Mağarası'nın yer aldığı Türk anayurdundan uzaktaydılar; bundan dolayı kayaları ata mabedi biçiminde oymuşlar, mağaraya benzeyen bu yerlerde Hun çağında yapılan törenleri devam ettirip göğe, yere ve han ruhlarına kurban sunmuşlardır. Ayrıca Tabgaçlar, yapılan törenden sonra çevreye kayın ağaçları dikerek o bölgede kutsal bir orman oluştururlardı..
Tabgaçlar'dan sonra Kök Türkler'in de Kutsal Ata Mağarası inancını sürdürdükleri kaynaklardan anlaşılmaktadır. Kök Türk kaganı, tıpkı Hunlar'da olduğu gibi, yılın belli bir zamanında devletin ve boyların ileri gelenlerini yanına alarak Ata Mağarası'na gider, tören yapar, kurbanlar vererek saygı duruşunda bulunurdu.
Kök Türkler'in ardından Uygur Türkleri'nde de Ata Mağarası'nı görüyoruz. Kök Türk Devleti'nin yıkılmasından sonra, 748 yılında ulusun da katıldığı Atalar Mezarlığı'ndaki kurultayda Türk devletinin başına Uygurlar geçirilmiştir. Bu olay, Terhin ve Şine-Usu yazıtlarında şöyle anlatılmaktadır;
İt yılında Üç Karluklar kötü düşünüp kaçtılar. Batıya On Oklar'a sığındılar; orada onlara tabi oldular... Üç Karluklar, domuz yılında , Tokuz Tatarlar, tokuz buyruk, bin komutan ve halk ayağa Kalkarak, Köl Bilge'ye maruzatta bulundular:Atalarımızın ünü vardır.Ötüken ülkesi sizde, yönetin; demişlerdir. Tay Bilge Tutuk orada yabgu atanmıştır.Ondan sonra sıçan yılında Atalar Mezarlığı'nda ;Güç, halktır; denmiş. Halk da ;Atalar mezarı sizde,gücün kaynağı sudur; diyerek ayağa kalkmışlar ve kagan tayin etmişlerdir
Buradaki Ata Mezarlığı konumuz açısından önem taşımaktadır. Yukarıda da değinildiği üzere, Hunlar ile Kök Türkler'de kutlu bir Ata Mağarası vardı. Yazıttaki bu kayıt, Kutlu Atalar Mağarası'nın ve Türk atalarının gerçek mezarlarının bulunduğunu göstermektedir. Buradan çıkan bir başka sonuç ise, Atalar Mezarlığı'na sahip olmanın hükümdarlık belirtisi olmasıdır.Öteki Türk topluluklarında da Ata Mağarası'nın izlerini görürüz. Mesela Z. Kazvinî, Karluklar'ın Yedi-su
bölgesinde tapınaklarının bulunduğunu, bu tapınağın duvarlarında daha önce yaşamış hanların (atalar) resimlerinin çizili olduğunu kaydetmektedir. Bir örnek
de Tuna Bulgarları'ndan verilebilir:Tuna Bulgar Türkleri'nin dini merkezleri olan Madara'daki(Bulgaristan'da,Şumnu'nun doğusunda)kayalıklarda pek çok
mağara vardır.Bu mağaraların yakınlarında BulgarTürkleri'nden kalma bina kalıntılarına rastlanmıştır.Mağaraların 50 m yükseklikte olan birinde,Eski
Türk (Orkun) Yazısı ile yazılmış yazılar bulunmuştur Bu mağaralar bize, eski Orta AsyaTürk devletlerindeki Ata mağarası geleneğini hatırlatmaktadır.
Çin kaynakları Kök Türkler zamanındaki Ata Mağarası inancı üzerine şu bilgileri verirler:
Kaganın çadırı Ötüken dağındadır; kapısı doğuya bakar. Her yıl boy başbuğları ile birlikte atalarının mağarasına kurban sunar. Beşinci ayın 10-20. günleri arasında T'ojen ırmağının kıyısında toplanarak Tanrı'ya kurban keserler. Ötüken [Çince: Tu-chin] dağının 500 mil batısında yüksek bir dağ vardır. Bu dağın üzerinde ağaç ve ot yoktur.Burasına ;Bodın inli;[Çince: Po-teng-ning-li]derler ki ;ülkenin koruyucusu olan ruh; anlamına gelir. Batı Kök Türkleri de
her yılın beşinci ayının sekizinci günü toplanarak kurban yaparlar. Ayrıca her yıl Atalar Mağarası'na yüksek bir memur yollayarak kurban sunarlar.
Peki Eski Türkler'in, Ata Mağarası'nda adlarına tören yapıp kurban kestikleri bu atalar kimlerdi? Bunu anlamak için Türkler'in ortaya çıkışını anlatan Bozkurt Efsanesi'ne dönmek gerekir. Bu efsaneye göre Türkler, düşman ordularınca yenilgiye uğratılırlar ve herkes öldürülür; yalnızca on yaşında bir çocuk sağ kalır. Düşman askerleri bu çocuğu, kollarını ve ayaklarını keserek bir bataklığa atarlar. Bir dişi bozkurt çocuğu bulup kurtarır ve düşmandan kaçırarak Altay dağlarında bir mağarada saklar; mağaranın içinde büyük bir ova vardır. Daha sonra çocuk büyür ve bozkurttan 10 oğlu olur. Bu çocuklar da dışarıdan kızarla evlenirler. Sonuçta Türkler yeniden çoğalırlar ve mağaradan çıkarak atalarının öcünü alırlar..
Bu Ata Mağarası törenlerinin Hunlar çağında da yapıldığını göz önüne aldığımızda, Bozkurt Efsanesi/Destanı'nın sadece Kök Türkler zamanında değil Hunlar döneminde de (belki çok daha önceleri de) Türkler arasında yaygın olduğu kanısına varmak gerekir..
Çin kaynakları Bozkurt Destanı'ndaki dişi kurdun çocuğu gizlediği mağaranın, Kao-ch'ang'ın kuzeydoğusundaki dağlarda yani Altay'ın merkezinde bulunduğunu kaydederler. İçinde kuru otların bulunduğu bir düzlüğün yer aldığı bu mağaranın dört bir yanı dağlarla çevrilidir.
Bozkurt Efsanesi bizi iki sonuca ulaştırır:
Mitolojik Sonuç:
Türkler, kurttan türemişlerdir.
Tarihi Sonuç:
Türkler'in ataları Altay'ın dağlık vadilerinde yaşarlardı ya da bir düşman saldırısı sonucunda Altay'ın dağlık vadilerine sığınmışlardı.
Memlükler döneminde Mısır'da yaşamış olan Türk tarihçisi Aybek üd Devâdârî'nin Türkler'in kökeni üzerine anlattığı Aya-Ata'm Efsanesi'nde mağarada türemiş ata motifi vardır. Ay-Ata'm Efsanesi'ne göre Türkler'in ilk atası olan Ay-Ata, bir mağarada meydana gelmiştir. Bu mağara Ay-Ata'ya -Aybek üd Devâdârî'nin ifadesine göre- bir ana rahmi görevi yapmıştır.
Tüm bu bilgileri toparladığımızda -bir ölçüde- şunları söyleyebiliriz: Bozkurt Efsanesi, Türkler arasında Kök Türk döneminden önce Hun çağında da (belki daha önce de) biliniyordu. Bozkurt Efsanesi'ndeki kurdun yaralı Türk'ü kaçırıp sakladığı mağara bir Ata Mağarası olarak kabul ediliyor ve her yıl bu mağarada törenler yapılıyordu. Ata/Atalar Mağarası, Altay dağları yöresinde bulunmaktaydı. Ata Mağarası inancı ve geleneği, dolayısıyla bir Ata Kültü Türkler arasında oldukça yaygındı. Tabi bu Atalar Mağarası inancının, Bozkurt Efsanesin'den daha önceki tarihöncesi dönemlere dayanması mümkün olduğu gibi, Bozkurt Efsanesi'nin de tarih öncesi dönemlerle ilgili olması mümkündür.
