Türkçü Turancı Otağ

TÜRKLÜK ve TÜRK DÜNYASI OTAĞI => TÜRK - TURAN DÜNYASI => Konuyu başlatan: o.öcal - 24 Şubat 2013

Başlık: Urmiye Tarixi Belgeler, Cilovluq Soyqırmı
Gönderen: o.öcal - 24 Şubat 2013

Sovyet və İran arşivlərində uzun zaman gizli saxlanılan tarixi bəlgələr .
Cilovluq Soyqırmı (Asur_Erməni və kürd) əşirətlər və silahlı çətələri tərəfindən Güney Azərbaycan`da Türklərə qarşı törətdilən soyqırım.
Birinci Dünya müharibəsi illərində Rusiya və Qərb dövlətləri tərəfindən dəstəklənən erməni və assuri hərbi birləşmələrinin Güney Azərbaycanda, daha dəqiq desək, Urmiye , Salmas, Maku və Xoy bölgəsində millətimizə qarşı törətdiyi dəhşətli cinayətlər, kütləvi qırğınlar uzun zaman istər İranda, istərsə də keçmiş SSRİ-də gizli saxlanmış, yaxud təhrif olunmuş şəkildə qələmə verilmişdir. Yalnız son illər Güneydə «cilovluq faciəsi» kimi tanınan bu soyqırım aktlarına dair məqalə və kitablar, sənəd və materiallar ortaya çıxmışdır. Bu baxımdan Güneyli tarixçi Tohid Məlikzadə Dilməqaninin «Azərbaycan Birinci Dünya müharibəsində, yaxud cilovluq faciəsi» adlı fundamental əsəri faktoloji bazasının zənginliyi ilə diqqəti çəkir. Fars dilində yazılmış bu qiymətli kitab artıq AMEA Şərqşünaslıq İnstitutu Cənubi Azərbaycan şöbəsinin əməkdaşı Cəmalə Mirzəyeva tərəfindən Azərbaycan dilinə tərcümə edilmişdir və hazırda çapa hazırlanmaqdadır. Həmin tərcümədən bir parçanı sizə təqdim edirik.
Birinci Dünya müharibəsi bəşər mədəniyyəti tarixində dönüş nöqtəsi sayılır. Belə ki, bu müharibə zamanı köhnə ictimai, siyasi quruluşların çoxu yenisi ilə əvəz olundu, böyük imperiyalar xırda məmləkətlərə çevrildilər, yeni milli hökumətlər meydana gəldi.
Azərbaycan (burada və sonra Güney Azərbaycan nəzərdə tutulur – red.) əsas döyüş meydanından, yəni Avropadan uzaq olsa da, geosiyasi mövqeyinə görə elə müharibənin ilk günlərindən rus və osmanlı ordularının tapdağı altına düşdü və bir çox səbəblərdən, o cümlədən, mədəni yaxınlığa görə osmanlılara meyilli mövqe nümayiş etdirdi. Bu ərazidə həmişə çoxluq təşkil etmiş və edən Azərbaycan türkləri osmanlılara havadarlıq etsələr də, Azərbaycanın xristian mənşəli sakinləri öz həmyerlilərinin əksinə olaraq, Rusiya, İngiltərə və Amerika dövlətləri ilə tərəfdaşlıq edirdilər. Bunlar Azərbaycanın Türk mənşəli xristianları idilər, lakin XIX əsrin əvvəllərindən etibarən qərb missionerlərinin səyi nəticəsində erməni dilini öyrənməyə başladılar. Bir çoxu hətta öz qədim təriqətlərini – qriqorianlığı (şərqdə yayılmış xristian təriqəti) atıb missionerlərin yaydığı katolik, protestant və ya ortodoks xristian məzhəblərinə üz tuturdular. Missionerlərin təbliğatının səbəblərindən biri də Azərbaycan xristianlarını rus, ingilis, Fransa qüvvələrin tərəfinə çəkmək idi. Bunun nəticəsi Birinci Dünya müharibəsi zamanı Azərbaycan xristianlarının hərəkətlərində özünü göstərdi.
1909-cu ildə ruslar Təbrizdə Rusiyaya qarşı təhlükə yaranması bəhanəsi ilə Azərbaycanı bütövlüklə işğal etdilər və bu vaxtdan etibarən Azərbaycan sərhədi boyunca Osmanlı dövləti ilə həmsərhəd oldular. Birinci Dünya müharibəsinin və Rusiya-Osmanlı ardıcıl müharibələrinin baş verməsi üzündən Osmanlı dövləti Azərbaycanda Rusiya qüvvələrinin yerləşməsi ilə razılaşa bilmədi və buna görə Qacar dövlətinə rusların Azərbaycandan çıxarılması tələbi ilə nota göndərdi. Qacar dövləti məsələni ruslarla müzakirəyə çıxardı. Lakin ruslar bu notaya məhəl qoymadılar. Hətta Rusiyanın Qafqazdakı baş komandanlığı şimal-qərbdəki ordu hissələrinin «Azərbaycan korpusu» adı ilə general Çernozubovun başçılığı altında yenidən qurmaq və möhkəmlətmək haqda qərar verdi. Bu ordunun əsas vəzifələrindən biri isti sulara və indiki İraq ərazisinə çıxış üçün çox böyük əhəmiyyətə malik olan Culfa-Xoy-Salmas və Urmiye yolunun qorunması idi. Bu bölgədə rusların xristian tərəfdaşlarının möcudluğu keçidin əhəmiyyətini daha da artırdı.
1915-ci ilin əvvəlində Azərbaycan rus və Osmanlı qüvvələrinin toqquşma meydanına çevril¬mişdi. Osmanlı qüvvələri Ənvər paşanın komandanlığı ilə bölgəni rus tör-töküntülərindən təmizləmək üçün Azərbaycana yaxınlaşdı. Lakin şəmsi tarixilə 1294-cü ilin dey ayında (1915-ci ilin əvvəlləri) böyük Sarıqamış faciəsi baş verdi. Ənvər paşa Ərzurumun Allah-əkbər dağlarında 100 min əsgərini itirdi.
1916-cı ilin yazında bütün bölgə tədricən rusların işğalına məruz qaldı. Osmanlıların rusları bölgədən sıxışdırmaq üçün etdiyi sonuncu cəhd Dilman döyüşündə (aprel-may aylarında) uğursuzluqla nəticələndi. Azərbaycanda «cilov» adlanan Osmanlı aysorlar (assuriyalılar – red.) hərbi oyunlardan kənarda qalmayaraq, öz dövlətlərinə qarşı müharibə elan etdilər. Lakin onlar Osmanlı ordusu qarşısında uzun müddət dayana bilmədilər. Əvvəllər rus qüvvələrinə arxalanıb Osmanlı dövlətinə qarşı qiyam qaldırmış aysorlar bu dəfə də rusların ətəyindən yapışaraq, Azərbaycana qaçdılar. Kişi, qadın və uşaqlardan ibarət on minlərlə cilov Hakkaridən qaçaraq, ac və yorğun halda Urmiye və Salmasa gəldilər.
Çağrılmamış bu ac qonaqların gəlməsi, üstəlik bu hadisənin dünya müharibəsi şəraitində baş verməsi Azərbaycan üçün çox ağır bir yük idi. Lakin buna baxmayaraq, Azərbaycan əhalisi onların yaşaması üçün münasib şərait yaradıb çörək və ocaqlarını onlarla bölüşdü. Cilovlar bu duz-çörəyin qarşılığını ölüm, qan və güllə ilə yetərincə ödədilər.
1918-ci il Oktyabr inqilabına, Rusiyanın Dünya müharibəsindən və o cümlədən, Azərbaycandan çıxmasına qədər ruslar və cilovlar bazarların yandırılmasında, əhalinin qırılmasında birgə fəaliyyət göstərirdilər. Ruslar Azərbaycandan çıxdıqda, müttəfiqlər rusların əvəzinə azərbaycanlılara və osmanlılara qarşı cilovları silahlandıraraq, onlardan 6 batalyon (4 batalyon aysor və 2 batalyon erməni), 4 batareya, 300 nəfərlik süvari dəstəsi və rus, ingilis, fransız zabitlərinin komandanlığı altında bir pulemyot rotası təşkil etdilər.
Xristian ordusu Urmiyeda 3 gün sürən qırğınlar törədərək, 22 fevral 1918-ci ildə Azərbaycanın qərbini işğal etdiyini bildirdi. Cilovların milli və dini rəhbəri olan Marşimon öz süvari qoşununu möhkəmləndirmək üçün ingilislərin müttəfiqi sayılan Simitkonun yanına gəldi. Lakin 16 mart 1918-ci ildə o, Salmasdakı Köhnəşəhərdə Simitko tərəfindən öldürüldü. Bu hadisədən sonra Urmiye, Dilman və Köhnəşəhərdə yenidən qətliam başlandı. Bir neçə ay ərzində 100 mindən çox azərbaycanlı şəhid oldu.
Andranik də cilovlara, oradan da ingilislərə qoşulmaqla, «Böyük Ermənistan» yaratmaq planını həyata keçirmək üçün 25 min erməni ilə Xoya hücum etdi. Amma onun bu məqsədi Xoydakı azərbaycanlı mücahidlərin və Osmanlı ordusunun fəaliyyəti nəticəsində baş tutmadı.
Osmanlı ordusunun Azərbaycana daxil olması ilə on minlərlə erməni və aysor ingilislərin köməyi ilə Urmiye gölünün cənubuna, oradan isə Həmədana – ingilislərin bazasına qaçdı. İngilislər onları Bağdadın şimalındakı düşərgələrdə yerləşdirdilər.
Azərbaycan xristianları bir çox avantüralardan sonra ümumi əfv olunaraq, Urmiye və Salmasa qayıtdılar.
XX əsrin əvvəllərində Arazın hər iki tayında azərbaycanlıların soyqırımı faciəsi Rza xanın hakimiyyətə gəlməsi ilə qaranlığa gömüldü, onun Azərbaycan türkləri ilə dərin düşmənçiliyi sayəsində unutduruldu. Şəhərlərin tarixi haqqında yazılan bir neçə kitab istisna olmaqla, heç bir müəllif tərəfindən heç bir kitabda bu mühüm mövzuya toxunulmadı. Beləliklə, sonrakı nəsillər cilovluq faciəsindən tamamilə xəbərsiz qaldı…
Birinci Dünya müharibəsinin başlanması
Birinci Dünya müharibəsi 1914-cü il iyunun 28-də başlandı. Buna səbəb zahirən Avstriyanın vəliəhdi ershersoq Frans Ferdinand və onun xanımının Sarayevoda öldürülməsi oldu. Əslində isə müharibəyə səbəb böyük dövlətlərin mənafelərinin toqquşması idi. Müharibə qısa müddətdə dünyanın böyük hissəsini əhatə etdi. Azərbaycan da qonşu dövlətlərin – Rusiya və Osmanlının Azərbaycan ərazisinə girməsi ilə bu müharibəyə qatıldı.
Osmanlı dövləti 1914-cü ilin payızında müttəfiqlərə müharibə elan etdi və açıq-aydın Rusiya, İngiltərə, Fransa ilə savaşa başladı. Qacar dövləti Osmanlı dövlətinin müharibəyə qoşulmasından iki gün sonra bitərəflik haqqında bəyanat verdi. Azərbaycan isə Rusiya və İngiltərəyə ümumxalq nifrət bəslədiyi üçün, həm də osmanlılarla mədəni və dini cəhətdən yaxın olduğuna görə, osmanlıların tərəfində çıxış etdi. Yüzlərlə azərbaycanlı məşrutəçi 1910-cu ildə rusların Azərbaycanı işğalı nəticəsində Osmanlı dövlətinin İstanbul, Van və s. şəhərlərinə pənah aparmışdılar. Onlar da Azərbaycanda rusların işğalına son qoymaq üçün Osmanlı ordusuna qatıldılar.
Azərbaycan 1912-ci ildən etibarən rusların tam işğalı altında idi. Belə bir şəraitdə Şücaüddövlə mərkəzi Tehran hakimiyyətindən asılı olmayaraq, birbaşa rusların tabeçiliyində fəaliyyət göstərirdi. Bu vəziyyət 1912-ci ildən Dünya müharibəsinin başlanmasından 2 ay sonraya qədər davam etdi. O, hətta III Məclisə seçkilərdə Azərbaycanın iştirakına mane olmağa nail olmuşdu. Beləliklə, Azərbaycan qeyri-rəsmi olsa da, Qacar İranından ayrılmışdı.
Müharibə başlandıqdan sonra Osmanlı dövlətinin cəhdlərinə baxmayaraq, Qacar hökuməti Azərbaycandan rusları çıxara bilmədi. 1914-cü il oktiyabrın 2-də Xarici İşlər nazirliyi Rusiya səfirliyinə məktubla müraciət edərək, bitərəf olduğunu bildirdi və buna görə də rus qoşunlarının çıxmasını tələb etdi. Lakin Rusiya səfirliyi 4 gün sonra məktuba cavab verərək, bu tələbi qəbul etmədiyini bildirdi. Osmanlı dövləti isə qonşuluğunda rus hərbi qüvvələrinin yerləşməsinə sakit baxa bilmədiyi üçün ordusunu Azərbaycanla sərhədə gətirdi. Təbrizdə ruslar tərəfindən Osmanlı və Avstriya konsullarının həbs edilmələri ilə müttəfiqlərin və birləşmiş qüvvələrin müharibəsi Azərbaycanı da bürüdü.
16 oktyabr 1914-cü ildə rus qoşunu Van tərəfə hərəkət etdi. Osmanlı dövləti də Azərbaycana 10 min nəfərlik qoşun yeritdi və Xoydakı Qotur məntəqəsini tutdu. Azərbaycan sərhədində mövqe tutmuş rus qruplaşmasının komandanı general Varpanov Osmanlı qoşununun qarşısını ala bilmədi. Osmanlı qoşunu Azərbaycan torpağına daxil oldu. Xarici İşlər Nazirliyi bəyanat verərək, bir daha Qacar dövlətinin bitərəfliyini və Osmanlı qoşunlarının Azərbaycan a daxil olmasını elan etdi:
«Əgər kimsə bu dövlətə qarşı silah qaldırarsa və bitərəfliyi pozan bir hərəkətə yol verərsə, ciddi surətdə cəzalandırılacaqdır. Dövlət tərəfindən həmin şəxsin əmlakı müsadirə olunacaq, özü isə ölümə məhkum olunaraq, dar ağacından asılacaqdır».
Bu bəyanatla sözdə Osmanlıların tərəfi saxlanılsa da, bu, yalnız formal xarakter daşıyırdı.
Müharibənin ilk aylarında Azərbaycanda Rusiya və Osmanlı qüvvələrinin mövqeləri
12 iyun 1914-cü ildə Batum və Qarsda toplaşmış Osmanlı ordusu Azərbaycana daxil olaraq, Naxçıvan və Xoya doğru hücum etdi. Osmanlılar bu yürüşdə Qarsda mövqe tutmuş qoşundan başqa, Azərbaycandakı tərəfdarlarına və Osmanlı dövlətinin ərazisinə köçmüş azərbaycanlı məşrutəçilərə də arxalanırdılar. Azərbaycanda şəkak tayfasının başçısı olan Simitko, Köhnəşəhərli Teymur ağa kimi insanlar ruslara əməkdaşlıq edirdilər. Hətta Azərbaycana dövlət tərəfindən təyin olunmuş vali Səmədxan Şücaüddövlə də rusların əli altında işləyirdi. Osmanlılar Simitkonun ruslarla əlbir olduğunu əvvəlcədən bilirdilər. Belə ki, 28 yanvar 1913-cü ildə Osmanlı dövlətinin sərhəd xidmətinin 19-cu bölüyünün komandanı yüzbaşı Abdullah Əfəndi, Yəhya Çavuş və daha bir nəfər şəxs vəzifə başından qayıdarkən, 15 nəfər Simitko atlısı tərəfindən tutularaq, Simitkonun yanına gətirilmişdi. Simitko Abdullah Əfəndiyə demişdi: «Siz Seyid Tahanın evini topa tutub xaraba qoymusunuz, onun əmlakını müsadirə və bizi isə təhqir etmisiniz. Siz kafirsiniz, imansızsınız. Görün, ruslar bizə necə hörmət edirlər, necə qayğı göstərirlər. Bizə orden və rütbə verirlər. Savadlanmağımız üçün məktəb açırlar Kürdlərin sizin zülmünüzdən qurataracağı vaxt uzaqda deyil. Əgər ruslarla döyüşə girsəniz, öz tayfamla sizə zərbə endirəcəyəm və Abdullah Əfəndini Salmasın mərkəzi Dilmanda rus kosuluna verəcəyəm». Yəhya çavuşu isə şəhid edib Urmiyeda dəfn etdilər.
Birinci Dünya müharibəsi başlayarkən, kardar, somay və lahican tayfaları da Osmanlılarla birləşdilər. Osmanlı dövlətinin daxilində isə Əbdüssalam Şeyx Barzan və başqa bəzi tayfa başçıları ruslarla əlbir oldular. Osmanlı dövlətindən Mirzə Səid Salmasinin dostu olan məşhur vaiz Ömər Naci «İttihad və tərəqqi» partiyasınınnın fəal üzvü və Osmanlı gizli təşkilatının üzvü olan Rəşid bəy, Çərkəs Ədhəm, Rövşəni bəy ilə birgə Azərbaycana gəldi. Onların məqsədi ruslara qarşı azərbaycanlıların səylərini birləşdirmək və rus qüvvələrinin bir hissəsini sıradan çıxarmaq idi.
200-ə qədər azərbaycanlı məşrutəçi mühacir də Osmanlı qoşununun sıralarına daxil oldu. Bunların arasında Əmir Hişmət, Hacı Mirzə ağa Billuri, Mirzə Nurullah xan Yekani, Haşım xan, Nəsrullah xan, Farisül-mülk, Heydər xan Əmoğlu, Hüseyn Ağa Fişəngçi kimi şəxslər var idi.
Birinci Dünya müharibəsindən əvvəl Azərbaycanda yerləşən rus hərbi qüvvələrinin mövqeyi və döyüş hazırlığı
Dediyimiz kimi, rus qoşunu 1912-ci ildən Azərbaycanı işğal etmişdi və onun döyüş imkanları aşağıdakı kimi idi:
- Komandanı general Çernozubov, qərargah rəisi polkovnik Andropovski olan II Qafqaz ordusu.
- Xoyda: 6, 8 və 2-ci briqadalar; 2 top batareyası ilə birgə kazak süvari briqadası.
- Salmas vilayətinin mərkəzi olan Dilməqanda (Dilmanda) bir top batareyası ilə birgə 7-ci briqada.
- Urmiye da: süvari batareyası ilə birgə 5-ci briqada, bir dağlıq batareyası.
Osmanlı hərbi kəşfiyyat xidmətinin əldə etdiyi məlumata görə, bundan başqa İrəvanda 35 min rus əsgəri, Makuda 10 ədəd səhra topu ilə 2500 nəfər, Kağızmanda bir süvari bölüyü döyüşə hazır vəziyyətdə idi.
Azərbaycan və Anadolu türklərinə qarşı müharibədə ermənilərin fəaliyyəti
Azərbycan, Osmanlı və Rusiyada yaşayan ermənilər də ruslarala bərabər azərbaycanlılara və osmanlılara qarşı vuruşurdular. Dünya müharibəsindən bir az əvvəl imperator II Nikolay Tiflis səfərində ermənilərin arxiyepiskopunun sözlərinə cavab olaraq, demişdi:
«Cənab keşiş, kilsəyə gələn insanlara deyin ki, erməniləri çox parlaq bir gələcək gözləyir».
O, bu sözlərlə Rusiyada, Osmanlıda, İranda və başqa ölkələrdə yaşayan erməniləri osmanlılarla müharibədə iştiraka sövq edirdi. Bu bəyanatdan az sonra Ermənistanda tez bir zamanda könüllü ordu birləşmələri yaradıldı və rus ordusunun bir hissəsinə çevrilən bu birləşmələr Rusiya-Osmanlı sərhədində mövqe tutdu.
Müharibənin başlanğıcında ermənilərin sayı
Salmasdakı erməni daşnaklarının ümumi sayı 1000 nəfərdən çox idi. Bundan başqa Andranikin başçılığı ilə 3000 nəfərdən çox erməni Ağrıdağ ətrafında (Makunun şimal-qərbində), Supuren komandanlığında 1000 nəfər Doğu Bəyaziddə yerləşən Qurtqapan bölgəsində, Van-Bitlis və Muşdan qaçmış 7000 nəfər erməni Kağızmanda, 5000 erməni Şağanda, 1500 nəfər erməni Qarsda, 10000 nəfər erməni İqdırda, Serob komandanlığında isə 1000 nəfər erməni mövqe tutmuşdu. Müharibədə müstəqil şəkildə iştirak edən ermənilərin ümumi sayı 31000 nəfər idi.
Dolayısı ilə Rusiyada da 120000 erməni müharibəyə səfərbər edilmişdi. 1914-cü ildə isə 60000 erməni orduya çağırıldı. Beləliklə, ermənilər rus ordusuna ümumi sayı 180000 nəfər olan əsgər verdilər. Rus ordusuna qoşulmuş Osmanlı, Salmas, Urmiye aysorlarının və Azərbaycan ermənilərinin sayı 100 min nəfərdən çox idi.
Beləliklə, Azərbaycan və Osmanlı dövlətinə qarşı müharibədə 250 mindən çox erməni iştirak etmişdi.
Ruslara qarşı osmanlıların ümumi hücümunun başlanğıcı
22 oktyabr 1914-cü ildə osmanlıların ruslara qarşı ümumi hücumu başlandı. Azərbaycanda yerləşən Rusiya ordusu haqqında Osmanlı hərbi kəşfiyyatının raportunda yazılırdı:
- Maku: Bir topxana və bir süvari birqadası ilə birgə III piyada briqadası.
- Xoy: üç süvari rotası, döyüşə hazır vəziyyətdə olan bir piyada qoşunu və iki-üç minə qədər ehtiyat əsgər qüvvəsi.
- Dilman: iki ağır top və bir süvari bölüyü ilə gücləndirilmiş VII briqada.
- Urmiye: Türküstandan gətirilmiş topxanası olan bir süvari batalyonu, dağlıq ərazi üçün münasib olan bir top batareyası, üç süvari bölüyü ilə birgə V briqada.
- Təbriz: VIII rus briqadası.
26 oktyabr 1914-cü ildə ruslar Osmanlı qüvvələrinin ardıcıl hücumlarının qarşısında dayanmaq üçün Salmasdakı qüvvələrinin sayını 5000-ə qədər artırdılar və buraya əlavə olaraq 8 top gətirdilər. 29 oktyabrda Osmanlı qüvvələri Qotur adlanan yeri tutdular. Ruslar tərəfindən Qotura hakim təyin olunmuş Simitko heç bir müqavimət göstərməyərək qaçdı.
Ruslar tərəfindən Anadolunun şərqi və Azərbaycanın qərbinin tutulması
6 noyabr 1914-cü ildə bir rus batalionu Köhnəşəhərdəki mövqelərindən hərəkət edərək Başqala bölgəsində yerləşən Deyrə hücum etdi. Bu hücum nəticəsində Osmanlı ordusu geri çəkilməli oldu. Noyabrın 9-da Deyr ələ keçirildi. Həmin ayın 13-də isə Başqala işğal olundu və oranın müsəlmanları ermənilər və ruslar tərəfindən qırğına məruz qaldılar. Osmanlı qüvvələrinin baş komandanı bu məğlubiyyətin ordu daxilində erməni xəyanəti nəticəsində baş verdiyini elan etdi. Onun sözlərinə görə, ermənilər Osmanlı qüvvələrinin əsas hissəsinə arxadan zərbə vurmuşdular. Azərbaycanda döyüşlər şiddətləndi. Bunun ardınca ruslar ermənilərin və aysorların Şərqi Anadolunu və Van şəhərini işğal etmələrinə, müstəqil aysor və erməni dövlətlərinin yaranmasına kömək göstərmək üçün üç tərəfdən Van və Şərqi Anadoluya hücuma başladılar.
1. Urmiye tərəfdən - Səmdinan: 16 noyabr 1914-cü il
2. Salmas tərəfdən - Başqala: 17 noyabr 1914-cü il
3. Qotur tərəfdən - Van: 18 noyabr 1914-cü il
Ağır hücumlarının qarşısında geri çəkilən osmanlılar Azərbaycanın qərbi ilə yanaşı, Anadolunun şərqini də rusların işğalı altında qoymağa məcbur oldular. Rusların irəliləməsini görən Van və Ərzurum valiləri çarəsiz qalaraq, Azərbaycan və Anadolu cəbhəsinin qorunmasına cavabdeh olan III Osmanlı ordusundan Van və başqa mühüm şəhərlərin rusların və ermənilərin əlinə keçməməsi üçün yardım istədilər.
Osmanlı qoşununun bir hissəsi 5-6 noyabr 1914-cü ildə Süleymaniyyə-Banə, Rəvandiz-Savucbulaq (indiki Mahabad) xətti ilə hərə¬kət edərək, rus qüvvələri ilə döyüşürdü. Bu qoşun hissəsi rusların Vana hücumununun ardınca 27 noyabrda burada ruslarla döyüşə girdi və bir rus süvari briqadasını məğlubiyyətə uğradaraq, Urmiye tərəfə hərəkət etməyə başladı. 16 dekabrda isə rusların əlaltısı Şücaüddövləyə tabe olan azərbaycanlılardan və Miyandoab (Qoşaçay – red.) bölgəsi tayfalarından təşkil olunmuş qüvvələri ilə Osmanlı qüvvələr arasında ağır bir döyüş oldu. Şücaüddövlə 1914-cü il noyabrın axırlarında Yaltadan gələn rus qüvvələrinin köməyi ilə Təbrizə daxil olmuşdu və bir neçə gün ərzində 4000 nəfərlik dövlət qoşunu ilə Miyandoabda Osmanlı əleyhinə mövqe tutmuşdu. O, bu döyüşdə məğlub olaraq, Marağa, Binab və Məlikan tərəfə geri çəkildi. Osmanlı qoşunu Təbrizə doğru irəlilədi (25 dekabr 1914-cü il).
Osmanlı qüvvələri 30 dekabr 1914-cü ildə heç bir döyüşsüz Təbrizə daxil oldular. Belə ki, ruslar Osmanlılar gəlməmişdən qabaq Təbrizi tərk etmişdilər.
Yüzbaşı Əhməd Muxtar bəyin komandanlığı altında Osmanlı və azərbaycanlı qüvvələrinin şəhərə gəlməsindən sonra Təbrizin valisi Sərdar Rəşid azərbaycanlıların osmanlı qoşunu ilə birgə hərəkətinin İran dövlətinin bitərəfliyini pozduğunu dedi və ən tez bir zamanda Osmanlı qoşununun Təbrizdən çıxmasını tələb etdi. Lakin yüzbaşı Əhməd Muxtar bəy Şücaüddövlə qoşununda azərbaycanlıların ruslarla birgə osmanlılara qarşı döyüşdə iştirak etdiyini bildirərək, 32 rus əsirindən 22-nin Şücaüddövlə qoşunundan olduğunu, azərbaycanın İkiçayarası və Şərqi Anadoluya keçid yolu olduğunu və valinin bu tələbinin qəbul edilməyəcəyini söylədi.
Şücaüddövlə bu məğlubiyyətdən sonra rusların digər əməliyyatlarında da iştirak etdi. Sonralar o, ruslarla birgə Azərbaycanı tərk etdi və 1918-ci ildə Rusiyada xərçəng xəstəliyindən vəfat etdi.
Osmanlıların Urmiyeya hücumları və oranın tutulması
Miyandoabda rusların məğlubiyyətindən sonra 22 dekabr 1914-cü ildə osmanlıların Bacirgəh rotası və Xətib Ömər Nacinin Azərbaycan məhəlli dəstələrindən və tayfalarından təşkil olunmuş qoşunu Urmiyeya tərəf hərəkət etdi. Osmanlı hərbi qüvvələri hərəkət etməmişdən qabaq Əmir Hişmət Neysari və Osmanlı dövlətində yaşayan Azərbaycan məşrutəçilərinin böyük bir qrupu Urmiyenın iki ağaclığında yerləşən Məvanədəki rus mövqelərinə hücum etdilər və onları məğlubiyyətə uğratdılar. Rus əsgərləri oradan və Ənhər bölgəsindən çıxdıqdan sonra Urmiyeya qaçdılar. Bu vaxt Urmiyeda rus qoşununun sayı çox az idi. Belə ki, Qars və Ərzurumdakı rus mövqelərinə hücum edən Ənvər paşanın qarşısını almaq üçün Azərbaycanda yerləşən rus qüvvələri oraya göndərilmişdi. Tədricən ruslar Azərbaycandan çıxırdılar. Talelərini ruslara tapşırmış Azərbaycan aysorları və erməniləri də ruslarla bərabər geri çəkilərək, Urmiye və Salmasdan çıxdılar.

Başlık: Ynt: Urmiye Tarixi Belgeler, Cilovluq Soyqırmı
Gönderen: o.öcal - 24 Şubat 2013

Urmiye və Salmasdan aysorların və ermənilərin qaçması (1915-ci il 1 yanvar)
1914-cü il dekabr ayının axırlarında Van valisi Cövdət bəyin komandanlığı ilə Urmiye şəhəri mühasirəyə alındı və döyüşlər daha da şiddətləndi. Ruslar şəhər divarlarının bürcləri üzərindən Osmanlıların Cuvudlar dağındakı mövqelərini topa tutdular. Nəhayət, 1 yanvar 1915-ci ildə rus hərbi qüvvələri Urmiye və Salması boşaldıb Qarsa tərəf geri çəkildilər. Ruslarla birgə azərbaycanlılara əzab-əziyyət verən ermənilər və aysorlar da rusların gözlənilmədən geri çəkilməsindən təşvişə düşüb tələsik hərəkət etdilər. Onların bir çoxu qışın soyuğunda, heç bir hazırlıq görmədən və həyat üçün zəruri olan hər hansı bir vasitəsiz yola çıxdılar. Urmiye hakimi Etimadüddövlə kimi rusların tərəfdarı olan dövlət məmurları da Urmiyedan çıxıb Dilmana tərəf hərəkət etdilər. Urmiye şəhərinin özündən və ətraf kəndlərindən qadın, kişi və uşaqlardan ibarət 10 minə qədər aysor və erməni hərəkətə başladı. Onların çoxunun minik heyvanları və arabaları olmadığı üçün qarlı və palçıqlı yollarla piyada getməli oldular. Qalan erməni və aysorlar isə İngiltərə, Amerika kimi yabançı dövlətlərin konsulluqlarına və xarici missioner təşkilatlarına üz tutaraq, onların binalarına mümkün qədər çox sayda yaşayış üçün önəmli olan vasitələr topladılar.
Öz əməllərinə görə Osmanlı türkləri və azərbaycanlıların intiqamından qorxan Urmiye və Salmas erməniləri və aysorlarının başına gələn müsibətləri Avropa müəllifləri, o cümlədən, Avropada yaşayan erməni və aysor əsilli müəlliflər yanlış olaraq, erməni və xristianların soyqırımı kimi qələmə verdilər.
Məsələn, 1915-ci ilin yayından başlayaraq, Azərbaycan və Osmanlıya qarşı ideoloji müharibə aparan aysorların lideri Mar Şimonun qardaşı Pol Şimon və onun həmkarı Filipp Brays London qəzetlərində, xüsusən də ACASR-da uydurma yazılar dərc etdilər. Bizim əlimizdə onların bütün çap olunmuş qərəzli yazıları vardır. Bu məlumatların qərəzli olduğu və Qərb ictimai fikrini Osmanlı və Azərbaycan türklərinə qarşı yönəltmək üçün hazırlandığı üçün elmi əhəmiyyəti yoxdur. Ona görə də kitabda bu yazıları vermirik. Lakin bir daha müasir dünyada, yeni əsrdə lobbiçiliyin əhəmiyyətini yada salırıq.
Fərari aysor və ermənilər üçün Amerika ianə komissiyasının təşkil olunması
Başqa bir yandan Amerika və Avropada yaşayan aysor və ermənilər «Erməni və aysorlar üçün Amerika ianə komissiyası» (American Commission for Armenian and Asyrian Relief) adlı bir komissiya təşkil etdilər və ruslarla ittifaqa girmiş aysor və ermənilərə yardım üçün daşnaklarla bərabər işə başladılar. Pol Simon və Braysın Azərbaycanda aysor və ermənilərin soyqırımı haqqında qərəzli fikirlərinin əksinə olaraq, əslində vəziyyət başqa cür idi. Belə ki, bu zaman Azərbaycan xristianlarının çoxu müsəlman azərbaycanlıların evlərində qalırdı. Məsələn, Urmiyenın Tula¬təpə kəndində təqribən 500 nəfər aysor Sədrülfüzəlanın evində məskunlaşmışdı. Urmiyenın Nazlıçay bölgəsindəki Heydərli kəndində 250 nəfər aysor Sarım Nizamın evində tam asudəlik şəraitində yaşayırdı. Salmasda da həm kəndlərdə, həm də Dilman şəhərində və Köhnəşəhərdə bu cür hallar xarakterik idi. Urmiye, Salmas, Maku, Xoy şəhərlərinin hakimləri öz ərazilərində əmin-amanlığa təminatı üzərlərinə götürərək, şəhər əhalisinin rifahı üçün çalışırdılar.
1915-ci ilin yazında Azərbaycanın ruslar tərəfindən işğalı
1915-ci il yanvar ayında Ənvər paşanın komandanlığı altında 100 min nəfərlik Osmanlı ordusu Sarıqamışda, Ərzurumun Allah-əkbər dağlarında və Qarsda ağır hava şəraiti üzündən məğlub oldu. Bununla da Osmanlı ordusu tədricən Azərbaycan və Şərqi Anadoludan sıxışdırıldı və bölgə bütövlükdə ruslar tərəfindən işğal olundu.
Osmanlılar 1915-ci ilin yanvarından 24 may tarixinə qədər Salmas və Urmiyenı nəzarət altında saxladılar. Salmas osmanlıların əlində idi, Xoy isə rusların. 1915-ci il yazın əvvəllərindən etibarən Osmanlılar bütün qüvvələrini Xoy şəhərini tutmaq və rusları Azərbaycandan geri oturtmağa yönəltdilər. Bu məqsədlə 1915-ci il 9 və 15 yanvarda Osmanlı qüvvələri Xoyda rus mövqelərinə hücum etdilər. Yanvarın 12-də isə Təbriz ətrafından Mərəndə hücum edərək, Xoyu təzyiq altında saxladılar. Lakin Mərənd döyüşündə Osmanlılar məğlubiyyətə uğradılar. Onların 8 ağır topu rusların əlinə keçdi. Təbriz şəhəri yanvarın 14-də Osmanlıların əlinə keçmişdi, yanvarın 30-da isə 1500-3000 nəfərlik qüvvə ilə ruslar tərəfindən tutuldu. İngilislər onların sayının 600 nəfər olduğunu göstərmişlər.
Osmanlılar Təbrizdə olduqları iki həftə müddətində yerli əhali ilə yaxşı rəftar etmişdilər. Osmanlı komandanının şəhərə daxil olduğu ilk günlərdə fars və türkcə bəyanatlar verməsi ictimai fikrə böyük təsir etmişdi. Osmanlılar bəyan etmişdilər ki, onlar Təbrizi qarət etmək üçün yox, müsəlman diyarı olan Azərbaycanı erməni və ruslardan qurtarmaq üçün gəlmişlər. 1915-ci il fevral ayının əvvəllərində sayca 520 nəfərdən çox olan Osmanlı əsgərləri Savucbulaqda toplaşmışdılar. Urmiye gölünün şərqi rusların, cənubu isə osmanlıların əlində idi.
1915-ci ilin qışında osmanlıların Xoyu tutmaq cəhdləri
Salmas-Xoy cəbhəsində osmanlılar uğur qazana bilmədilər. Xoy-Salmas cəbhəsində mövqe tutan Van jandarmerıya qüvvələri hücum əmri aldıqdan sonra 8 yanvar 1915-ci ildə Xoyun Yəzdikan bölgəsində toplaşdılar. Ruslar da qərb və cənub-qərb istiqamətində Xoy şəhərinin 5 km-liyində əhalinin bağlarında istehkamlar qururdular. Onlar əsasən Yengicə, Pısaq, Çavuşkəndi, İmamkəndi və Dizədiz kəndlərində yerləşmişdilər. Osmanlıların 9 yanvar 1915-ci il əməliyyatında Van şəhərindən 200 nəfərdən çox jandarm və osmanlı tayfalarından 700 nəfər Salmasa gəlib Xoy cəbhəsində Osmanlı ordusunun möhkəmləndirilməsi üçün oraya göndərildilər. 21 yanvar 1915-ci ildə ruslar osmanlılara zərbə endirərək, öz mövqelərindəki istehkamlarına qayıtdılar. Osmanlılar məğlub oldular.
Yanvarın axırlarında Azərbaycanda rusların sayı aşağıdakı kimi idi.
- 3000 nəfərdən çox əsgər Təbrizdə;
- 2 piyada briqadası və çoxlu sayda topa malik olan bir süvari briqadası Xoyda;
- Müəyyən sayda rus əsgəri qüvvəsi ilə bərabər 8 top Mərənddə;
- orta saylı bir dəstə 300 süvari ilə Makuda;
- 2 piyada batalyonu Doğu Bəyaziddə;
- Bir neçə topla birlikdə 1 suvari briqadası Culfada;
- Bir və ya iki süvari və piyada batalyonu Mərənd ətrafında;
- Azərbaycanda rus qüvvələrinin ümumi sayı 10 min nəfərdən çox idi.
1915-ci il fevral ayında rusların tərəfdarı olan və Şücaüddövlə ilə birlikdə osmanlılara qarşı vuruşan Simitko osmanlılar tərəfə keçərək, onların apardığı cihada qoşuldu. Beləliklə, Azərbaycan cəbhəsində rusların ən mühüm müttəfiqi osmanlılara qoşuldu.
1915-ci ilin fevralında rusların mövqeləri möhkəmləndirildi. 15 fevralda Xoyda yerləşən rus qüvvələri 2 piyada batalyonu, bir top və metralyozla Doğu Bəyazid – Qarakilsə istiqamətində gücləndirildikdən sonra iki gün Təbriz-Salmas istiqamətində irəliləyib 17 fevralda Tasucu işğal etdilər. Getdikcə ruslar irəliləyirdilər. Fevralın 20-də Qotur ruslar tərəfindən işğal olundu. 25 fevralda osmanlılar Salmasın Qızılçay bölgəsindən geri çəkildilər və Salmasın mərkəzi Dilmanın şimalında Bərkişlu dağlarında cəmləşdilər.
1915-ci il mart ayının əvvəllərində Dilman və Köhnəşəhər ruslar tərəfindən işğal olundu. Doğu Bəyazid və Diyadin tərəfdən Xoy və Salmasa ardıcıl olaraq ruslara kömək üçün yeni qüvvələr gəlirdi. Osmanlılar isə Van valisinin komandanlığı altında Köhnəşəhər-Deyr-Başqala istiqamətində mövqe tutaraq, rusların Vana hücumlarının qarşısını alırdılar. Van və Şərqi Anadoluda vəziyyət ağırlaşmışdı. Belə ki, bölgədəki ermənilər ruslarla birgə osmanlılara qarşı döyüşürdülər. Ermənilərin ruslara köməyi nəticəsində osmanlılar ardıcıl olaraq, öz mövqelərini əldən verirdilər. Xəlil bəy rusların Vana hücumu xəbərini alan kimi Ərzurum valisindən kömək istədi. Lakin Sarıqamış döyüşündən sonra osmanlıların bölgədə qüvvələri azalmışdı. Osmanlı ordusunun təkcə Urmiye-Dilman istiqamətində yalnız 150 süvari ilə birgə sərhəd qoşunlarının 19-cu Bacirgəh batalyonu var idi. Qalanları isə Qotur-Van müqavimət bölgəsində dağınıq şəkildə yerləşmişdilər.
1915-ci ilin martında bölgədə rus qüvvələrinin sayı aşağıdakı kimi idi:
- Xoy: 3 piyada briqadası, 1 süvari briqadası, 8 top;
- Salmasın mərkəzi olan Dilmandan 6 km şimaldakı (Muğancıq və Bərkişli dağları) çadır düşərgələrdə, Dilman və Köhnəşəhər bazalarında: 1 piyada batalyonu, 1 süvari briqadası, erməni könüllü birləşmələri (Andranikin başçılığı ilə I erməni batalyonu) ilə birgə 2 top;
- Makuda Bəyazid-Qızıldərə istiqamətində: 1 piyada batalyonu, 6 top və 300 atlıya malik bir süvari briqadası;
- Sofyanın qərbində: bir qrup süvari ilə birgə bir piyada batalyonu;
- Təbrizdən 8 km cənubda (Sərdəri): 200 piyada, 2 top və süvari dəstəsi.
- Marağa: (Şücaüddövlənin könüllülər dəstəsi): 800 piyada və 400 süvari.
Osmanlı qüvvələrinə qarşı ermənilərin fəaliyyətləri
1915-ci ilin Novruz bayramı ərəfəsində ermənilərin Osmanlı qüvvələrinə qarşı fəaliyyətləri davam edirdi. Erməni və aysorları «Ermənis¬tan» dövlətinin yaradılması ilə şirnikləndirən ruslar və ingilislər Osmanlı dövlətinin daxilində vətəndaş müharibəsi yaratmağa nail oldular. Pastor Macyanın yazdığına görə, bu müharibədə 180 mindən artıq erməni könüllü olaraq rus ordusuna qoşuldu. Onların 50 mindən çoxu müharibədə öldürüldü. Osmanlı dövləti ərazisində yaşayan aysor və ermənilərin Osmanlı qoşununa hücumlarının artması və müsəlman əhaliyə qarşı soyqırım törətmələri Osmanlı dövlətini erməniləri cəbhə bölgəsindən köçürməyə vadar etdi. Aşağıda bu haqda ətraflı danışacağıq.
1915-ci il mart ayında Osmanlıların ruslara hücumu
Osmanlıların ruslara ardıcıl məğlubiyyətindən sonra 1914-cü il dekabr ayının 1-də Ənvər paşa Azərbaycanda rus qüvvələrinə qarşı ümumi hücum əmri verdi.
27 mart 1915-ci ildə Osmanlı səfirinin İstanbula göndərdiyi teleqrafda Xoy-Salmas cəbhəsində 1200 nəfərdən çox rus əsgərinin toplaşdığı xəbər verilir. Bu teleqrafda bildirilir ki, Sofyanda tif xəstəliyi şiddətlə yayılır. Miyandoab və Marağada isə Osmanlı ordusu ilə gəlmiş tayfalar insanlara əziyyət verir və Azərbaycan əhalisi onların burada olmalarından çox narazıdır.
Azərbaycana Osmanlı ordusundan qabaq azərbaycanlılardan ibarət bölüklər daxil oldular. O cümlədən, salmaslı Heydər Əmoğlu azərbaycanlılardan ibarət bir dəstə ilə 7 mart 1915-ci ildə Urmiyeya daxil oldu. Almaniya səfirliyi isə bir qrup azərbaycanlı azadlıqsevəri ona köməyə göndərdi.
1915-ci il martın 17-də Xəlil paşanın rəhbərliyi altında sayı 10 min nəfərdən çox olan böyük bir Osmanlı ordusu Urmiyeya çatdı. O il hava çox mülayim keçirdi. Ağacların çoxu çiçəkləmişdi. Çöl-çəmən xüsusi təravət saçırdı. Yerli əhali sevinclə onları qarşılayırdı. Xəlil bəyin əsgərləri tayfalardan təşkil olunmuş qoşundan fərqli olaraq, ədəb-ərkanla hərəkət edirdilər, təhsilli və mədəni idilər. Məsələn, onları qarşılayan əhaliyə çatan hər bir rota və ya batalyon camaata salam verərək: «Mərhəba, əfəndi» - deyirdi. Camaat isə əvəzində: «Yaşasın islam qoşunu!» - söyləyirdi. Əhali rusların və ermənilərin əlindən qurtardığı üçün sevinirdi. Rus məmurları və təbəələri əhalidən pul yığır, hərbə-zorba gəlir və camaatı incidirdilər. Onlar xristian əhalini müsəlman həmvətənlərinə qarşı qaldırırdılar. Bütün bunlardan başqa mədəni səviyyəyə malik əsgərlərdən təşkil olnmuş Osmanlı nizami ordusu soyğunçu tayfaların və quldur dəstələrinin də qarşısını alırdı. Camaat ruslar və onlarla əlbir olan ermənilərin əlindən nə qədər cana doymuşdusa, bir o qədər də Osmanlı ordusunun gəlməsinə sevinirdi.
Osmanlı ordusunun ardınca isə Rəşid bəyin gəlməsi və əhaliyə divan tutanların yerlərində oturdulması Urmiyeda vəziyyəti yaxşılığa doğru dəyişirdi. Xəlil bəyin ordu hissələri mükəmməl hərbi sursatla şəhərə daxil olub şəhər kənarında yerləşən və Xatuncan çəməni adlanan yerdə çadırlar qurdular və bir neçə gün burada dayanıb istirahət etdilər.
Rusların işğalı zamanı Təbrizin vəziyyəti
Təbriz rusların işğalı altında olarkən, azərbaycanlı tacir və əsnaflar vaxtaşırı ruslar əleyhinə çıxışlar edirdilər.
Bakıda çap olunmuş «İqbal» qəzetinin 914-cü sayında (16 aprel 1915-ci il) və «Qafqaz» qəzetinin 95-ci sayında (8 aprel) verilmiş məlumata görə, Azərbay¬can əhalisi və demokratların birgə rəyi ilə qərara gəlinmişdi ki, 4 aprel 1915-ci ildə Təbrizdə nümayiş keçirilsin. Mitinqin keçirilməsinə bəhanə olaraq əhalinin bələdiyyə vergilərini ödəməkdən imtina etməsi məsələsi gətirilirdi. Lakin bu mitinq rusların Azərbaycanı istila etməsinə qarşı etirazla sona çatmışdı. Təbriz əhalisi qərara gəlmişdi ki, işğala etiraz olaraq, bazarı bir günlük bağlasın. Bu məsələ konsulun, vəliəhdin müdaxiləsi və bəzi adlı-sanlı şəxslərin işə qarışması ilə həll olundu və bazar açıldı.
Ermənilərin müsəlmanlara qarşı xəyanətlərinin davam etməsi və onların cəbhə bölgəsindən arxa bölgələrə köçürülməsi əmri
Öncə də qeyd etdiyimiz kimi, ermənilər və aysorlar Birinci Dünya müharibəsində də öz tarixi planlarını həyata keçirərək, daha dəqiq desək, Azərbaycan və Osmanlı türklərinə qarşı arxadan zərbə vuraraq, ruslar və ingilislər tərəfdən müsəlmanlara qarşı müharibəyə qoşuldular. Həm Azərbaycan, həm də Anadolu xristianları guya müsəlmanların «ağalığından» qurtulmaq istəyirdilər. Lakin əslində ermənilərin istər Azərbaycanda, istərsə də Anadoluda malları və canları toxunulmaz idi. Üstəlik onlar orduda xidmətdən də azad idilər. Müsəlmanların hakimiyyəti altında olan bir çox şəhərlərdə ermənilər və aysorlarlara ən yaxşı vəzifələr verilmişdi. Hətta bir erməni Osmanlı dövlətinin sədrəzəmi (baş naziri – red.) vəzifəsinə təyin edilmişdi. Lakin ermənilər və aysorlar böyük dövlətlərin və xristian missionerlərinin təhriki ilə ciddi şəkildə Azərbaycan və Osmanlı dövlətindən ayrılmaq istəyir və burada «Böyük Ermənistan» yaratmağı düşünürdülər. Bununla belə həm Azərbaycan, həm də Osmanlı erməniləri başa düşürdülər ki, təklikdə müsəlmanlara qarşı dura bilməzlər. Buna görə də rusların və ingilislərin müttəfiqləri kimi Osmanlı dövlətinə qarşı müharibəyə girərək, Azərbaycan və Osmanlı müsəlmanlarına qarşı soyqırım törətdilər. Pastor Macyan Osmanlılara xəyanətdən «qəhrəmanlıq» kimi söz açaraq yazır ki, ermənilər «iftixar meydanında müttəfiqlərin bayrağı altında, daha sonra isə Ermənis¬tanın fəxrimiz olan bayrağı altında xidmət edirdilər».
Ermənilər Qafqaz cəbhəsində ön sıralarda iştirak edirdilər. 1915-ci ildə Azərbaycan Respublikasının şimal bölgələrində və Gürcüstanda osmanlıların məğlubiyyətə uğradılmasında, Sarıqamış döyüşündə (Kerinin komandanlığı ilə IV batalyon), Bayazid və Ələşgerd bölgəsində (Deronun, daha sonra isə Armenqarın komandanlığı ilə II batalyon və Hamazaspın komandanlığı ilə III batalyon), 1915-ci ildə Vanın işğal olunmasında (II, III, IV batalyon və daha sonra I batalyon və şahzadə Arqutyanın başçılığı ilə V batalyon), Bitlisin işğal olunmasında (ermənilərin I batalyonu), Dilmanın işğalında (Andranikin başçılığı ilə) və s. fəal şəkildə iştirak etmişdilər. Erməni və aysor partizan dəstələri də cəbhə arxasında Osmanlı ordusuna tutarlı zərbələr vururdular, Qars-İqdır, Van, Bitlis və bu kimi bir çox bölgələrdə yüzlərlə kəndi xaraba qoyub minlərlə müsəlmana qarşı soyqırım törədirdilər.
Törədilən bu qarmaqarışıqlıqdan sonra Osmanlı dövləti fərman verib bütün erməni əsgərlərini ordudan tərxis etdi və cəbhə arxasına köçürdü. Əvvəl onları cəbhə arxasında yol, istehkam və dəmir yolu tikintisi, hərbi təminat kimi kənar işlərə təyin olundular. Lakin bu erməni dəstəsi daşnakların səpdiyi düşmənçilik toxumunun təsiri altında yenidən osmanlılara qarşı işləməyə başladılar. Belə olan surətdə Osmanlı dövləti xoşagəlməz hadisələrin qarşısını almaq və günahsız xristianları daşnak ünsürlərinin təhrikindən uzaqlaşdırmaq üçün qəti qərarlar qəbul edilməsinin lazımlığını yəqin etdi. Osmanlı Daxili İşlər Nazirliyi İstanbulda 235 erməni teroristi tutdu və dövlətin ərazisində olan bütün erməni təşkilatlarını bağlamağa başladı. Bu vəziyyət ermənilərin köçürülməsi üçün ölkə daxilində sabitlik əmələ gələnə qədər davam etdi. Mötəbər sənədlərə əsasən demək olar ki, ermənilərin köçürülməsi nizam-intizamla və insidentsiz baş tutdu. Osmanlı dövləti köçürülən ermənilər üçün mühafizə dəstələri təyin etdi. Onlara indiki Suriya ərazisində yaşamaq üçün münasib yer və lazımi qədər qida verdi. Lakin az müddət sonra erməni silahlı qüvvələri erməniləri azad etmək adı ilə jandarmlara, mühafizəçilərə və qeyri-daşnak erməni qruplarına hücum edərək, onları amansızlıqla qırdılar.
Erməni tarixi üzrə mütəxəssis Karzonun yazdığına görə, erməni silahlı qüvvələrinin işə qarışması ermənilərə xeyir verməkdənsə, zərər vurdu. Beləliklə, Osmanlı dövləti ərazisində yaşayan ermənilərin bir qrupu Suriyaya köçürüldü, silahlı və döyüşən dəstələrdən ibarət bir qrupu isə rusların nəzarəti altında olan bölgələrə, o cümlədən, Azərbaycana üz tutdu.
Osmanlı dövlətinin 1916-cı ildə verilmiş rəsmi bəyanatında bu barədə aydın deyilir:
«Ölkənin xaricdən müdafiəsini və daxildə sakitliyi təmin etmək üçün ərazidə hər an dövlətə təhlükə yaradan ermənilərin köçürülməsi vacib sayılır. Məhz bu zərurət onların sakit və yadellərin təsiri dairəsindən uzaq bölgəyə köçürülmələrini tələb edir».
1917-ci ildə Osmanlı dövləti tərəfindən verilmiş başqa bir bəyanatda isə ermənilərin köçürülməsi belə izah edilir.
«Ermənilərin ölkənin sabitliyinə və imperator ordusuna təhlükə yarada bilməyəcəkləri sakit bir bölgəyə köçürülməsi təcili yerinə yetirilməli olan bir zərurətdir. Heç bir dövlət ölkənin müxtəlif irqdən və dindən olan minlərlə övladları döyüş meydanlarında özlərini vətənə qurban verərkən, bir qrup xəyanətkarın vətənə arxadan zərbə vurmasına və düşmənin qələbəsinə çalışmasına sakitcə baxa bilməz. Qəbul olunmuş qərarlar və tədbirlər yalnız zəruri olmaqla bitməyib, həm də çox təbii və qanunidir. Bu qərarın yerinə yetirilməsində hər hansı bir şübhə və gecikmə qəti surətdə vətənə xəyanətdir və bağışlanmazdır».
İndi 24 aprel 1915-ci ildə siyasi bir addım olaraq, erməni terror təşkilatlarının bağlanması və onların başçılarının tutulması hər il Osmanlı dövləti tərəfindən ermənilərə qarşı soyqırımı günü kimi xatırlanır. Ermənilər seminarlar keçirməklə, kitablar və dərgilər çap etməklə, həqiqi hadisələri saxtalaşdırıb dünya ictimai rəyini çaşdırır və azərbaycanlılara qarşı yönəldirlər. Halbuki əgər ermənilərin Türk lərə qarşı terror əməllərinin xronologiyası tutularsa, onda gərək ilin 365 günü türklərin və müsəlmanların ermənilər tərəfindən soyqırıma məruz qalması günü kimi qeyd edilsin.
Farscadan tərcümə: Cəmalə Mirzəyeva

ALINTI

Başlık: Ynt: Urmiye Tarixi Belgeler, Cilovluq Soyqırmı
Gönderen: YALNIZKURTKARAGÜLLE - 24 Şubat 2013

Eski Urmiye
http://www.youtube.com/watch?v=m9FIjcVOi0s

Cilovların Urmiyeyə Gəlmələri                                                 Uşaqları Öldürdüler; 1918 Urmiye-de Neler Oldu?
http://www.youtube.com/watch?v=wtcxUI8N80U  http://www.youtube.com/watch?v=VIhm2PT_BZc

Güney Azərbaycanda Türklərin soyqırımı və İranlıların dərin
 səssizligi
http://www.youtube.com/watch?v=bsKck0XOZ8o

Azerbaycan Tarixi 1
http://www.youtube.com/watch?v=9H6pMIcH5V8

Azerbaycan Tarixi 2
http://www.youtube.com/watch?v=W0HPrNGj3po

Azerbaycan Tarixi 3
http://www.youtube.com/watch?v=rsRjvMgsgZc

TTK.