Güney Azerbaycan,Azerbaycan Türkleri'nin büyük çoğunluğunun yaşadığı 107.000 km² 'lik bir bölgedir. Tebriz, Erdebil, Hoy, Urmiye, Selmas-makü, Meraga, Astara, Culfa, Merend, Halhal, Soğukbulak gibi şehir ve kasabalar Azerbaycan Türkleri'nin yaşadığı yerlerdir.
I. ve II. Dünya Savaşı yıllarında Güney Azerbaycan Türkleri iki defa bağımsızlıklarını ilan ederek milli ordu kurma, toprak reformu, kültür işlerinin Türkleştirilmesi yolunda büyük çabalar harcamışlar, ancak İngiliz, Rus ve İran etkileri sebebiyle sonuç alamamışlardır.
1978-1979'da yaşanan rejim değişikliği de Azerbaycan Türkleri'nin çaba ve mücadeleleri ile gerçekleşmiş, fakat devrim öncesinde Türklere vaat edilenler daha sonra büyük ölçüde unutulmuştur. 1979 Anayasası'nın açıklanmasıyla birlikte Türklere fazla bir hak verilmediği ortaya çıkmış, bunun üzerine Türk nüfusunun %80'i anayasa oylamasına katılmamış, ardından Tebriz'de resmi daireler işgal edilmiştir. İran yetkilileri isyanı Türk önderlerinin telkin ve desteği ile ancak bastırabilmiş, duruma hakim olunca da Mehdi Bazargan ve Ayetul1ah Şeriat Medari gibi Türk asıllı devlet adamlarını devre dışı bırakmışlardır.
Şahlık döneminde Türkçe yayın ve eğitim yasaklanmıştı. Bu dönemde Güney Azerbaycan'da iki defa Türkçe'nin eğitim dili olması için teşebbüse geçilmiştir: Birincisinde Aralık 1920'de Şeyh Muhammed Hayabani'nin Güney Azerbaycan'da kurduğu Azadistan Cumhuriyeti'nde resmi dilin Türkçe olduğu ilan edilmiş ve Türkçe eğitime başlanmıştır. Ancak 1 Eylü1 1921'de, daha bir yıl dolmadan Güney Azerbaycan'daki Türk cumhuriyetine son veri1miştir. İkincisinde 1945 yılında yine Güney Azerbaycan'da Pişevari tarafından bir hükümet kuru1muş, ancak bu milli hükümette 1946'da kanla bastırılarak Türkçe eğitim ve yayına son verilmiştir. Son olarak Şahlığın ilga edildiği 1978 ihtilalinde eğitim dili yine Farsça olarak devam etmekle beraber Türkçe yayın yasağı kaldırılmıştır. Yasağın kalkmasının ardından Türkçe yayınların sayısı birden artmıştır. Son dönemde Güney Azerbaycan'da en fazla tanınan dergilerden biri olan "Varlık" 7 yıldır yeniden yayınlanmaktadır. Türkçe yayının kıtlığı yanında, İran Türkleri'nin Arap harfleri kullanmaları da Türkiye ve BDT ülkelerinde yaşayan Türklerle kuvvetli kültür bağları kuramamalarına sebep olmuştur.
İran Türkleri'nin edebiyatında milli bir halk edebiyatı ile Fars dili ve Edebiyatı'ndan her bakımdan etkilenmiş yazılı bir edebiyat olmak üzere iki ayrı saha görülmektedir. İran'daki yazılı edebiyat "mersiye" ve "mudhike" olmak üzere iki şekilde tecelli etmiştir. Muharrem ayının ilk günlerinde Kerbela şehitleri için yapılan matem törenlerinde okunan mersiyelerin başta gelen şairleri Tebrizli Raci ve Dilsuz'dur. Mudhike denilen hiciv türü şiirler de en az mersiyeler kadar aşırı ifadeler taşımaktadır. Bu türün tanınmış isimleri ise Tebrizli La'li ve Mehemmed Bağır Halhali'dir. Mensur eserlerde de Kerbela faciası gibi konular işlenmektedir. Bu alanda en tanınmış eserler Dahil ve Kumri'ye aittir. 20. yüzyılın başlarında Tebriz'de tamamı Türkçe ve sade bir üslupla yayınlanan "Sohbet", Urmiye'de ise bir kısmı Türkçe yayınlanan "Feryad" isimli bir gazete çıkmıştır. Yine aynı dönemlerde Tiflis'te çıkan Molla Nasreddin ve İstanbul'da çıkan gazeteler Güney Azerbaycan'da ilgiyle takip edilmiştir. İran'da yaşayan Türkler'in Türkiye'ye ilgisi gazete ve dergiyle sınırlı kalmamış, İranlı aydınlardan pek çoğu Namık Kemal, Ziya Paşa, Ali Suavi ve daha sonraki yıllarda Abdülhak Hamit, Şemseddin Sami, Tevfik Fikret gibi Türk aydınlarının eserlerini okumuşlar ve etkilenmişlerdir. Aynı dönemlerde Osmanlı Devleti'ni ve fikir akımlarını yakından takip eden İslamcı düşüncelerin etkisiyle Mirza Ağa Han gibi bazı İranlı aydınlar İranla Türkiye'nin birleşmesini, tek bir idare altında bulunmalarını savunmuşlardır.
Güney Azerbaycan'da Fars dili ve Edebiyatı karşısında uzun yıllar susan Türkçe son dönemde çağdaş Türk edebiyatlarının en büyük şairlerinden biri olan Şehriyar'ı (1904/5-1988) yetiştirmiştir. Şehriyar'ın tam adı Doktor Seyyid Mehemmed Hüseyin Tebrizi Şehriyar'dır. Bunlardan Mehemmed Hüseyin şairin adı, Behçet Tebrizi soyadı, Behçet aynı zamanda ilk mahlası, Seyyid peygamber soyundan geldiği için lakabı, Doktor tıp fakültesinde okuduğu için bir hitap sözüdür. En fazla tanınan Şehriyar adı ise şairin en son mahlasıdır. Şehriyar, bu mahlasını İran'daki eski bir geleneğe uyarak Hafız Divanı'ndan fal açarak tespit etmiştir.
Şairin doğum tarihi ve ilk tahsil yılları hakkında birbirinden farklı görüşler bulunmaktadır. İlk tahsilini Tebriz'de değişik medreselerde ve özel dersler almak suretiyle tamamlamış, liseyi Tahran'da okumuştur. Tahran'da tıp fakültesine kaydolmuş, fakat sevdiği Süreyya adlı kız yüzünden Tahran'ı terk etmek zorunda kaldığından tıp tahsilini tamamlayamamıştır. Arapça, Farsça ve Fransızca bilen Şehriyar'ın Farsça şiirleri dört ciltlik divan ve iki ciltlik külliyat halinde basılmıştır. İran Edebiyatı'ndaki yeri dolayısıyla birinci dereceli Maarif nişanıyla taltif dilmiş, Tebriz Üniversitesi Edebiyat Fakültesi'nin en büyük amfisine ve Tebriz'deki okullardan birine onun adı verilmiştir. Rivayete göre Şehriyar'ın annesi oğlunun Fars diliyle yazdığı şiirlerin şöhretini duyunca, "Oğlum sana büyük şair olmuşsun diyorlar, lakin ben o dili anlamıyorum: benim dilimle de bir danış ki oğlumun nece büyük şair olduğunu ben de bileyim." der. Şehriyar annesinin bu dileği üzerine Heyderbaba'ya Selam şiirini yazar.
Şehriyar'ın sanat hayatı, ömrünün Önemli dönüm noktalarına göre beş safhaya ayrılarak incelenmektedir. 1929 yılına kadar şair daha çok sevgi konularını işlemiş, ancak bu sevgi aşkla sınırlı kalmamış, vatan, millet, insan, tabiat ve hayat gibi alanlara da yönelmiştir.
1929-1939 yılları arası şairin en bunalımlı yıllarıdır. İlk aşkı Süreyya'dan ayrılması, Tahran'dan sürülmesi, memuriyet hayatındaki tayin ve geçim sıkıntıları, babasını kaybetmesi şairi karamsar ve kötümser yapmıştır. Şehriyar bu döneminde şiirden ve musikiden uzaklaşmış, tasavvufa yönelmiştir.
1939-1950 yılları şairin en verimli dönemi olmuştur. Bu dönemde milli konulara ve dünya meselelerine yönelmiş, Azerbaycan ve "Azerbaycanıma" adlı eserlerini vermiş, Alman vahşetine karşı Stalingrad'da savaşanları övmüş, buluşundan dolayı Einestein'a hitaben övücü şiirler yazmıştır.
1950-1972 yılları arasında Şehriyar'ın hayatında önemli olaylar olmuştur. Annesi ölmüş, evlenmiş ve özlemini duyduğu Tebriz'e yerleşmiştir. Bu döneminde Şehriyar Türkçe, "1.Heyderbaba'ya Selam" (1954), "2.Heyderbaba'ya Selam" (l964), "Türk'ün Dili" (1969), "Memmed Rehim'e Mektup" (1967), "Sehendim" (l967 ?-1970 ?); Farsça olarak da "Gecenin Efsanesi" ve "Mumya" şiirlerini yazmıştır.
1972-1988 yılları arasındaki son dönemin en dikkati çeken özelliği Türkçe şiirlerin sayısının artmasıdır. 1979 Martından itibaren Varlık dergisinin pek çok sayısında Şehriyar'ın Türkçe şiirleri yayınlanmıştır.
Şehriyar, kendisini romantik ve gerçekçi bir şair saymıştır. Romantizmin konuyu ayrıntılı ve açık, gerçekçiliğin ise hayatı az, öz, çok taraflı ve objektif aksettirdiğini savunmuştur. Az sözle derin ve yüksek fikirler ifade etmenin sanatkarın yeteneğini gösteren başlıca unsurlardan biri olduğunu söylemiştir. Bu sebeple şiirlerinin konusunu gerçek hayattan almış, halkın anlayabileceği sade ve tabii bir dil kullanmıştır. Kelime hazinesi geniş olan şair, deyimlere de geniş yer ayırmıştır. Kuzey Azerbaycan'da ve Türkiye'de çok sevilen şairin, "Türkiye'ye Heyali Sefer" adlı eserinden İstanbul'a ve Konya'ya hayranlık duyduğu, Akif ve Yahya Kemal'i beğendiği anlaşılmaktadır. Şehriyar, pek çok şiirinde Türkiye Türkçesi'ne has kelimelere ve söyleyiş şekillerine yer vererek Türkiye'deki kültür hayatını yakından takip ettiğini ortaya koymuştur. Fiil ağırlıklı bir anlatıma baş vuran şair, halk edebiyatındaki akıcı ve sade üslubu başarıyla kullanmıştır. Tar çalan ve musiki ile yakından ilgilenen Şehriyar dilin ahenginden ve kelimelerin musikisinden ustaca faydalanmış, hece ve aruz ölçülerini ayırd etmemiştir. Türk Edebiyatı'nın en büyük şairi olarak Fuzuli'yi kabul eden Şehriyar, kendini de zamanının Hafızı olarak görmektedir. Şehriyar'ın Türkçe eserleri şunlardır: "1.Heyderbaba'ya Selam" (1954), "2.Heyderbabaya Selam" (1964), "Türk'ün Dili" (1969), "Memmed Rehim'e Mektup" (1970-1971), "Sehendim" (1970), "Behçetabat Hatırası", "El Bülbülü", "Süleyman Rüstem'e Cevaplar", "Dövünme ve Sevinme", "Tersa Balası" ve "Naz Eylemişsin"'dir.
Heyderbaba'ya Selam şiiriyle Türkiye'de de yakından tanınmış, bu eseri bir kaç kez yayınlanmış ve Muharrem Ergin'in "Azeri Türkçesi" (İstanbul,1971) adlı eserinde dil bakımından incelenmiştir. Ahmet Ateş'in, Yavuz Akpınar'ın ve Fethi Gedikli'nin Türkiye'ye tanıttığı Şehriyar, şüphe yok ki dünya çapında bir şairdir. Firdevsi'nin Arapça'ya teslim olan Farsça'yı Şehnamesiyle dirilttiği gibi, Şehriyar da İran'da Farsça karşısında yok olmaya yüz tutan Türk dilini Heyderbaba'ya Selam şiiriyle ebediyen ayağa kaldırmış ve başını göklere ağdırmıştır.
"Sazımın Sözü" adlı eseriyle Dede Korkut Hikayeleri'ni nazma çeken Sehend (1926-1979)'in asıl adı Bulud Karaçorlu'dur ve Meraga'da doğmuştur. Soyadı Karaçorlu Türkleri'nden gelmesi ile ilgilidir. Sehend üst düzeyde bir eğitim almamış, kendi kendini yetiştirmiştir. Ticaretle uğraşan ve tekstil fabrikaları sahibi olan şair ömrünün son yıllarında Nesimiyle ilgileniyordu. Dede Korkut'u nazma çekmesinin sebebi, halkına şerefli geçmişini göstermek ve milli şuur ve benliklerini diri tutmaktı. Toplam 6.460 mısra olan Sazımın Sözü, Kuzey Azerbaycan'da ve Türkiye'de yayınlanmıştır. Sehend'in diğer İranlı Türk şairleri gibi, Farsça yazdığı eserleri de vardır ve şair bu eserlerinde de başarılı kabul edilmektedir.
İstanbul Üniversitesi'nde Coğrafya Bölümü'nde okuyan ve 7 yıl İstanbul'da kalan Habib Sahir (1903-1985) Servet-i Fünun topluluğunu, özellikle de Celal Sahir'i çok beğenmiş ve Sahir adını da ondan almıştır. Bir süre İstanbul'da ve daha sonra uzun yıllar İran'da coğrafya öğretmenliği yapmış, İran'daki ilk öğretmenlik yıllarında derslerde Türkçe konuştuğu için bir çok yere sürülmüştür. Ancak o 1941'de Kuzey Azerbaycan'dan gelen yazar ve şairlerin çıkardığı "Veten Yolunda" adlı gazetede başladığı yazarlık ve şairlik hayatını "Şafak", "Azerbaycan", "Azad Millet", "Yeni Şafak" gibi gazete ve dergilerde sürdürmüş, "Lirik Şiirler", "Kövşen", "Seher Işıklanır" adıyla üç tane kitap yayınlamıştır. Türk dilini, kültürünü ve İran'daki Türk varlığını ömrünün sonuna kadar savunmuştur.
Azerbaycan'daki Azadistan Hareketi'nin öncüsü olan Şeyh Muhammed Hıyabani'ye bir mersiye yazmış ve bir Türk olan Mirza Tağıhan Rıfat'ın Azerbaycan, hatta İran şiirini Divan Edebiyatı'nın dar kalıplarından kurtardığını, yeni şiir anlayışının kurucusu olduğunu söylemiştir. İstanbul'u yer yüzü cenneti olarak gören Sahir şiirlerinde ve yazılarında hep İstanbul'u anlatmıştır. Sahir'in son büyük hizmeti, ilk defa İran'da Farsça olarak bir şiir antolojisi yayınlamasıdır. Bu eserde Orhun Yazıtları'ndan başlayıp günümüze kadar gelen Türkiye ve Türkistan yazar ve şairlerinden örnekler sunulmuştur.
Hasan Mecitzade Savalan, 1940 yılında Erdebil'e bağlı Nir Kasabası'nda doğmuştur. Çocukluk yılları Türkçe'nin yasaklandığı ve sürgünlerin yaşandığı zulüm yıllarına denk geldiğinden çok küçük yaşlardan itibaren büyük sıkıntılar yaşamıştır .İlk edebi çalışmaları Kuzey Azerbaycan Edebiyatı'ndan 1955'te yaptığı aktarmalardır. 1960-61 yıllarında kendi şiirleri ile birlikte Azerbaycan Türkülerini toplayıp iki cilt halinde yayınlamıştır. Türkçe yazdığı için Apardı Seller Sara'nı adlı eserine şahlık devrinde 12 yıl boyunca izin verilmez. 1978'de yayınlanan bu eser, Türkiye Türkçesi'ne de aktarılmıştır. Savalan, 1979 yılından beri Varlık dergisinde şiirler yayınlamaktadır Savalan'ın şiirlerinde aşk. dil, vatan ve insan sevgisi işlenmektedir.
Samed Behrengi (1938-1968), öğretmen okulunu bitirmiş, köyler de öğretmenlik yapmış ve daha sonra İngiliz Filolojisi'nden mezun olmuştur. Çocuklar için 12 hikaye yazmış ve bunlar eleştirmenlerce oldukça başarılı bulunmuştur. Behrengi'nin hikayeleri dışında üçü Azerbaycan folkloru, üçü eğitimle ilgili altı eseri daba bulunmaktadır. Türkiye Türkçesi'nden Farsça'ya Farsça'dan Türkiye Türkçesi'ne tercümeleri de bulunan yazarın eserlerinin çoğu Farsça yazılmış ve hikayelerinde sosyal tenkide yer verilmiştir.
Türkiye'de ilk tanınan Güney Azerbaycanlı şair olan Ali Tebrizi, Türkçe yayının yasak olduğu yıllarda milli konularda yazdığı şiirleri elden ele dolaşmış ve "Behey Tehranlı" diye başlayan şiiri oldukça ilgi çekmiştir. Yahya Şeyda, yayınladığı Türkçe gazeteler, dergiler ve kurduğu Edebiyat Ocağı ile İran'daki Türk Edebiyatı'nı canlı tutmaya çalışmıştır. Mir Mehdi İtimad, Türkçe şiirleri ile tanınan bir başka şairdir. Güney Azerbaycan'da "Varlık" dışında "Erk", "Dede Korkut", "Güneş", "İnkılab Yolunda", "Ülker" dergileri çıkmıştır. Güney Azerbaycan Edebiyatı'nda dergiler kadar edebiyat antolojileri de çok önemli bir yere sahiptir. Bunların başlıcaları 85 şairin ve 313 şiirin yer aldığı "Şairler Meclisi" (1947), 15 şair ve 46 şiirin yer aldığı "Seçilmiş Türki Şiirler" (1978), Çocuklar için hazırlanan "Uşaglar Bağçasında Gönçeler" (1979), "Edebi Yapraklar" (1979), 26 şair ve ve 55 şiirin yer aldığı "Dostlar Görüşü" (1980), 22 şair ve 48 şiirin yer aldığı "Dan Ulduzu" (1980), 14 şiir, 3 makale ve 1 masalın yer aldığı "Çiçekler" (1981), 170 şair 366 şiir ve Kuzey Azerbaycan'dan biyografileri ile birlikte 24 şair ve 83 dörtlüğün yer aldığı "Edebiyat Ocağı" (1985)'dır. Edebiyat Ocağı'nda şiirleri yayınlanan şairlerden biri olan Feridun Hasarlı'nın eserlerinde Güney Azerbaycan'da son yıllarda giderek yaygınlaşan Kuzey Azerbaycan ilgisi dikkati çekmektedir.
