AYAZ İSHAKİ (23 ŞUBAT 1878 - 22 TEMMUZ 1954)

[TÜRK-KAN]

 İDİL-URAL TÜRKLÜĞÜ'NÜN yetiştirdiği en önemli fikir ve dava adamlarından olan büyük Türkçü Ayaz İshaki'nin ad günü kutlu olsun.

 Ömrü boyunca kadim Türk Yurdu İdil-Ural'ı işgal eden moskof sürüleriyle mücadele eden ve kısa süreli de olsa Bağımsız İdil-Ural Devleti'ni oluşmasına katkıda bulunan bu büyük dava adamı, Komünist işgalciler tarafından ana yurdundan 1920 yılında ayrılmak zorunda kalmıştır. Hayatı boyunca İdil Ural Türklerinin Birliği ve Bağımsızlığı için çalışmıştır.

Muhammed Ayaz İshaki (İdilli) (23.02.1878-22.07.1954): Bugünkü Tataristan'ın Yevşirme köyünde dünyaya gelen tanınmış yazar, gazeteci ve Rusya coğrafyasındaki "İdil-Ural" bölgesinin bağımsızlığını savunan siyasetçi Ayaz (Tatarca: Gayaz) İshaki'nin ömrü mücadele ile geçmiştir. Talebelik yıllarında yeraltı gazeteleri yayımlamış, 1905 Rus ihtilali ile Türk-Tatarların milli faaliyetlerine katılmıştı. Aşırı bulunarak Çarlık tarafından Sibirya'daki Arhangelsk ve Vologda eyaletlerine sürgüne yollanmış. Daha sonra Moskova'da "İl", "Söz" gibi gazeteler çıkarmış,bu arada hikaye, roman ve sahne eserleri de kaleme almıştı. Modern Tatar edebiyatına temel atanlar arasındadır. 1918 yılına kadar bu eserlerin sayısı 29'a çıkmıştı. 1917 ihtilalinde aktif faaliyet göstermiş. Ufa'da kurulan "İç Rusya ve Sibirya Müslüman Türk-Tatarları Millet Meclisi"ne seçilmişti. Daha sonra yurt dışında da 1928'den 1939'a kadar Berlin'de "Yanğa (yeni) Milli Yul" adlı aylık dergiyi çıkarmış, 1935'te Mukden'de "Milli Bayrak" (bk. Milli Bayrak)gazetesini kurmuştu.İkinci Dünya savaşı patlak verince başta İstanbul'da sonra Ankara'da yaşamıştı. İstanbul'da Edirnekapı Şehitliğinde defnedilmiştir. Tataristan'da tekrar saygın yerini kazanmış, hakkında eserler çıkmış ve adına edebi bir ödül ihdas edilmiştir. Ankara'da kızı merhum Prof. Dr. Saadet Çağatay'ın vakf ettiği "İdil-Ural Türkistan Ayaz İshaki ve Tahir Çağatay Vakfı" mevcuttur.

Fazla bilgi için bk.

Muhammed Ayaz İshaki Hayatı ve Faaliyetleri. 100. Doğum Yılı Dolaysıyla, (Ankara: Ayyıldız Matbaası 1979).

Nadir Devlet, 1917 Ekim İhtilali ve Türk-Tatar Millet Meclisi (İç Rusya ve Sibirya Müslüman Türk Tatarlarının Millet Meclisi -1917-1919), (İstanbul : Ötüken Yayınları 1998).

Nadir Devlet, “İçki Russia hem Seber Möselman Törek-Tatarlarınıng Millet Meclisi hem Gayaz İskhaki”, Gayaz Iskhaki hem Tatar Dönyası, (Kazan: Tatar Academy of Sciences 2000), s. 13-20.

Nadir Devlet, -"Tataristan Ayaz İshaki'ye Yeniden Kavuştu (10.2.1878-22.7.1954)", Türk Kültürü, sayı 394 (Şubat 1996), s. 105-109.



 

[TÜRK-KAN]

https://www.hunturk.net/forum/index.php?topic=4583.msg31013#msg31013

Türkistan Türklerinin I. Dünya Savaşı'nda olduğu gibi, Türk Kurtuluş Savaşını da her safhasına destek vererek yakından takip etmeye çalıştıklarını görmekteyiz. Türkistan içinde aydınlar ve şairler halkı aydınlatıcı ve Kurtuluş Savaşını destekleyici yazılar yazmışlarsa, Türkistan dışına çıkabilmiş aydınlar uluslararası platformda kendi siyasi meseleleriyle beraber, Türkiye'nin bağımsızlığını ve reformlarını da destekleyici çalışmalar yapmışlardır.

    Sovyetler Birliği dışında, Avrupa ülkelerinde bulunan Türkistanlı siyaset ve devlet adamları başından itibaren Atatürk'ün siyasi faaliyetlerini benimsedikleri görülmektedir. İstanbul'un İtilaf Devletleri tarafından işgal edildiği günlerde, İdil-Ural Türklerinden Ayaz İshaki, Sadri Maksudi ve Fuad Toktar Paris'te bulunmaktaydı. Onlar, Bolşeviklerin İdil-Ural'da hakimiyeti ele geçirmesinden sonra, mücadelelerini yurt dışında devam ettirmek üzere Fransa'ya gelmişlerdi. Burada Fransız Dışişleri Bakanı ve Başbakanı Millerand ile görüşme gününü beklerlerken Türkiye Ayan Meclisi Üyesi Ahmet Rıza Bey ile karşılaşırlar. Ahmet Rıza Bey de Fransa hükümetinin isteği ile Türkiye'nin gayriresmi vekili olarak Paris'te bulunmaktadır. Kazanlı devlet adamları Ahmet Rıza Bey ile uzun uzun görüşmelerde bulunurlar. Görüşmenin yapıldığı 4 Nisan 1920 günü, İngilizlerin Padişah'a baskı yapıp, Mustafa Kemal'i asi ilan etmesini istediği günlere rast geliyordu. Kazanlı devlet adamları, Ahmet Rıza Bey'i Padişah'ın böyle bir isteği yerine getirerek Mustafa Kemal gibi bir kahramanı asi saymasının ülkeye büyük zarar vereceğini anlatarak, Padişah'a bu yönde telkinde bulunması hususunda ikna ederler.

[TÜRK-KAN]

https://www.hunturk.net/forum/turkistan-turklerinin-kurtulus-savasina-ve-cumhuriyete-katkilari-4583.html

Mustafa Çokay Berlin'de 1933 yılında yayınladığı "Yaş Türkistan" dergisinde Ermenilerin Türkiye aleyhindeki oyunlarından birisini nasıl bozduğunu da teferruatıyla anlatmaktadır. Çokay'ın belirttiğine göre, Lozan konferansı yıllarında (1922-1923) Ermeni Cumhuriyeti Heyeti Reisi A. Aharonyan düzmece bir iddia hazırlayarak, Hindistan, Kafkas ve Türkistan müslümanlarının dahi Türkiye'yi Sevr anlaşmasına uymadığı için eleştirdiklerini ve Ermenileri haklı gördüklerini söylüyordu. Mustafa Çokay ve Ayaz Kafkasyalılar, İdil-Urallılar, Kırımlılar ve Türkistanlıları temsilen bu iddianın asılsızlığı konusunda bir memorandum hazırlayarak, Fransız dışişleri bakanlığına ve Lozan konferansına gönderirler [42] . Çokay yazısında şöyle demektedir: "Ahoranyan'ın Hindistan müslümanları hususunda söyledikleri ne kadar doğrudur, bilemem. Fakat biz, Kafkasyalılar, İdil-Urallılar, Kırımlılar ve Türkistanlılar adına 22 Mart 1922 günü Sevr anlaşması ile alakalı memorandumu teslim ettik. Onu Fransız Dışişleri Bakanlığına Ayaz İshaki ile beraber götürüp verdik" [43] Çokay bununla da yetinmez. Kendisi maddi sıkıntılar içinde olmasına rağmen, yol parasını borçla tedarik ederek Lozan'a da gider. [44]

[TÜRK-KAN]

Birkaç yıl önce yitirdiğimiz Merhum Ali Akış Bey büyüğümüzde, Ayaz İshaki'nin öğrencisidir ve vefatına kadar dava arkadaşlığı etmiştir.

https://www.hunturk.net/forum/index.php?topic=4459.msg30417#msg30417