Azerbaycan ve Japonya: Yeni müttefikler?
David Nissman
David Nissman Türkler danisma merkezi Baskani, Manassas Virginia
Soviet Birligin'nin cöküsünden sonra ve yeni devletler kuruldugunda Orta Asya ve Kafkasya'da orda ilk ticari ve enerji potensiyelini kesfeden ilk ülke Japonya'dir. Japonya devasa industriye sahip olan, hic enerji potensiyeli(reservesi) olmayan, bir ülkedir. Bundan dolayi Japon isadamlari ve resmi görevliler bu engin isalaninda onlara acilan yeni imkanlar kesfetmeye calisdilar ve bundan gayrida enerji Japonya'daki evlere ve fabrikalara nakletmeye hedeflediler. Ilk büyük kapsamli proje Türkmen dogal gazi Sari Deniz kiylarina kadar tasiyan, 6 bin kilometre mesafe birakan, boru hatti insa etmekti. Bu proje'nin maliyeti her kilometre icin 2 milyon dolar tutuyor ve Özbekistan, Kazakistan, Dogu-Türkistan(Özerk Sincan-Uyghur Bölgesi) ve Han-Cinlerin devletine gecen ve ordaki Sari Denizin petrol terminalerine uzanan bir proje'dir. Ancak bu proje tamamlamak icin okadar zaman alacagi icin ve dünyanin cok istikrarsiz bölgelerinden biri oldugu icin Japonlarin kararini deyistirip yeni saglikli cözüm arayisini bir müjde olarak algilamama lazimk.
Japonya'nin büyük tasarcizimde Azerbaycan yeraldigini görmemezliken gelmemek lazim, eylül 1996 ilk haftasinda "Japan State Oil Company"(Japon Devlet Petrol Sirketi) baskan yardimcisi Satami Tono belirtiki Japonya bir "Hazar Istikametli" disisler-iktisadi(ekonomigi) siyasetini gelistircegini ve ardindan iktisadi(ekonomik) tahlile(analize) gerceklesti; bu tahlil son iki sene icersinde Japon uzmanlar tarafindan yapildi.
Neticesinde 20 civarinda Japon sirketleri Azerbaycan ekonomisine milyar dolarli yatirim yapmaga hazirlandilar.
Bu yatirimlar tek arastirma hakki icin harcamalar degil ayrica baska tarzda icinde'de bulunuyor. Misal Japonya'nin Itochu ve Eximbanka'si yeni Bakü'den Gürcistan'da Karadeniz limanlarina uzanan bati boru hatti icin ikraz(kredi) saglanmasini teklif ettiler ve Nichmen sirketinden bekleniliyor'ki onlar bir tasari hazirladiklarini. O tasari Azerbaycan'nin petrol-kimyasal sanayini gelkistirmeyi hedefliyor. Bunun icin Nichmen sirketi bile 4 yüzbin dolar ayirdigini biliniyor.
Petrol sektör'ün disinda baska Japon sirketleri projeler önerlediler tek sanayi alananinda degil yapi ve iletisim alaninda dahi. Elbette Japonya'nin "Hazar Istikameti" bir siyasi amaci var; Japonya Azerbaycan'nin diplomasi iliskilerin her alaninda desteklemege hazirlaniyor, bu sürec baslamis sayilir bile. Üstelikle Tokyo'da 5 milyar dolar yardim projeler icin ayirmaga "ordaki ekonomik giziler icin" hazirlandi. Bu bakis acisindan Japonlarla gelisen iliskilerin Azerbaycanda potensiyelini korur cünkü buna benzer ülkeler petrol sanayisine bagli olular ve cesitli elem(zorluklar) cekerler ve diger sanayi potenseylini kaybediyorlar.
Azerbaycan petrol sanayinin genel ilgilendigi konu tabiki Hazar bölgenin simdi'ki durumlarda kara'dan kapali olmasidir. Yatirimcilar tarafindan bagzi kararlara gelip ve boru hatti icin en elverisli yolu bulmakdir. Bu sorun son iki sene icerisinde vurgulandi. Gecici icin Baku-Grozny-Novorossiysk boru hatti kapatilmasiyla beraber bazi kurulan petrol calan cenekler(ventiler),cogu Grozny bölgesinde bulunan, kurutuldu. Nikolay Koshman'a göre,Moscof tarafindan 1996 Agustos'da insaa edilen Cecen Hükümetin icin aciklama yapan, 149 kücük tasfiyehaneler bulundugunu ve son iki Agustos haftalarinda kapatildigini ögrenildi. Tehdite gayret göstermek icin tamir etmek gerekir bu boru hati ama onu saglaniya kadar durumlar dengelesmesi gerekir ve neticesinde son derece gecici durumlar bunlar ve bugüne kadar Cecenistan'da devam etmekte. Bu tamiratlarin maliyeti kuzey boru hatinin güncellestirmek icin üzerine eklenmesi gerekir, bunun icin sonucta 60 milyon amerikan dolari gerekir. Bu durum isiklari Bakü-Gürcistan Boru hatina gözleri cevirdi ama oda benzeri sorunlarla karsi karsiya kaliyor.
Uzmanlar isaret etti'ki Gürcistan boru hati'nin 2 bin'den fazla hasar bölgesi var oldugunu ve onun tamir maliyeti 245 milyon dolari gectigini ifade edildi. Bundan dolyai 1996 Itochu, Japonya'nin en büyük petrol sirketi, akdetti üc gün icersinde uzman istisaresinde "Gürcistan Uluslararasi Operasyon Sirketi" ile Gürcistanin Supsa limanina petrol tasimasi görüsüldü. Interfax'in raporuna göre Itochu Gürcistanda simdi kurulan petrol boru hatlarina kadar altyapi, nakli yollari ve iletisim agi'ni kurmaga ilgi duyuyor. Raporlara göre Itochu sirketi Gürcistanda baska projelerle'de katilacagni. Oranin hedefledigi proje ordaki yeni petrol yataklarini gelisdirmek ve hydro-elektrik enerji sanatrali kurmak. Bu sirketin planina göre gelecek 5 sene icerisinde 50 milyon dolar üzerinde yatirim yapilacak. En cok Japon etkisinden yararlanan ülkelerden biri Gürcistan ve Azerbaycandir.
Petrol bir magnet'dir ve bundan dolayi cok yatirimcilari Kafkasya'ya cekmistir. Egitilmis isci sinifi Gürcistan'da ve Aerbaycan'da ve ordaki profit potensiyeli Japonlari ve tabiki baskalarin bu ülkenin geleceyine yatirm yapmasin sürüklicek.Su an bir bulut bu aydinli gelecegin kararliyor. Hic birsey yatirimcilari ve paralarini yatirim yapmak istedigi bölgede düsensizligin tehlikesinden daha cok korkutamaz.O tehlikelerin arasinda en cok korkulan catisma'dir. Bir türlü transkafkasya ve kuzey kafkasya'yi güvenli bir hale getirmek icin bir yolu bulmalidir yatirimcilar icin. Bu asamagi baslatmak ve saglamak bu üc transkafkasya ülkelerin kendi elerinde.
Bir baska sorun ordaki istikrarsizligin geri dönmesinden ve yatirmcilarin korkusundan disindan daha mühüm olan ordaki insanlarin arasinda o zenginligin paylasimi. 1996 Azerbaycan'dayken ben herkeze belirli bir soru sordum: "Okadar cok milyar dolar ülkenize yatirim yapildi yabancilardan ve konsorsiyumlardan, Japon ve baskalari - burdaki insanlara birsey yaricakmi? Ne zaman bu ülkenin tamami bu yatirimlardan yaralanacak?" Bu soruma cevap alamadim. Ama bagzi tatsiz elistirelere zemin olusturdu.
Bir muhalefetin demokratik ünlü lideri bana belirtiki o korkuyorki bati tek russya'nin yerine gecdigini ve Azerbaycan'nin zenginliklerini sömürecegni. Kim kazanacak'ki petrol'dan? Bu cok belli'ki bütün altyapi gelisimleri, nakliye ve iletisimin gelisimler icin Itochu, British Petroleum ve baskalarin tarafindan söz verildigi ve bunlar hepsi produksyonu ve petrolun ve dogal gazin nakliyetini gelistirmek icin yapildigi.Alt yapi yani misal kara yollari tek boru hatlarini takip edecek. Ama topluklarin büyük kismi o boru hatlarin etrafinda degil ki?
Yatirimcilar tek istegi kar etmek ve her türlü istikrar kazancini garantilemek icin. Onlari ilgilendirmez o ülkede totaliter yada bir demokrasi rejim var oldugunu. Türkmenistan bir totaliter yapiya sahip ve cok cekici yatirimcilar icin cünkü orda bir sivil ve etnik sorun var. Buna ragmen Türkmen halkina söz verildi Türkmenistanin büyük dogal gaz reservelerden yararlanacagni ama gözlemcilerden hic biri yararlardan sahit olamadi. Azerbaycan, demokrasi yapiya sahip olan bir ülke, baska cagresi yok ve bu cagre sonucta kendi insanlarin elerinde.
Azerbaycan'nin gercek zenginligi insanlarin kendisinde petrol ve gaz depolarinda degil. Bütün insanlar yararlanmasi icin düsünmeleri gerekir ordaki yeralti zenginlikleri nasil paylasila bilir. Bu kazancdan yararlanmasini basarmak icin yeniden bir ekonomi düzenleme gerekir. Bir daha Japonlar yardim etmeyi teklif ettiler.
1998 ocak ayinda Kyodo Haber Servisin bilgilerine göre Japonya Azerbaycanin ekonomik reformlar icin kefaletini ortaya koydu Dünya Bankasi tarafindan Tokyoda gerceklesmis olmus bir toplantida. Devlet disisler sekreteri Masahiko Komura, Japonya Disisler Bakanliginin 2ci adami, basbakan Ryutaro Hashimoto tarafindan yazilmis bir mesaji okudu. Diyorki Azerbaycan'nin cok büyük petrol zenginligine sahip oldugunu ve Japonya ordaki uluslararasi parasal destek yapisini güclendirmek istedigini. O ülkeye verilecek ilk ödüncler Azerbaycanin baskent Bakü yakinlarinda bulunan termik elektrik sentralini bir cevre-koruyan gaz-termik elektrik santraline cevirmek icin kullanilacak Disisler Bakanligina göre.
Hic bir senlik tamamlanmaz "Ipek Yolunu" kast etmeden. Azerbaycanin Cumhurbaskani Japonya Basbakanin kast ettigi "Ipek Yolu diplomasini" övdü. Cumhurbaskani Aliyev bunu isaretledi AB'nin tarafindan baslatilan bir toplantida 1998 Mayis ayinda 33 ülkelerin katiliminda - Dogu'dan Japonya'dan Bati'ya Portugiz ve Irlandaya kadar - "ipek yolu'nun" gelismesini tartisacak'lar.
Cok büyük sayida projelere imza atildi. Bir group 4 Japon petrol üreticiler ve ticari isadamlarindan olusan, Japonyan'in en büyük petrol ve gaz üreticilerinden, "Japan Petroleum Exploration Co.", basliginda Azerbaycanin Devlet Petrol Sirket'le(SOCAR)
anlasmayi planliyor. Cumhurbaskani Aliyev Japonya'nin liderlerle görüstükten sonra onlara petrol cikarmak icin özel sektör acildigini belirti.
ülkesinde gelisimler. "....Japon sirketleri cok cabuk sekilde Amerikan ve Avrupali öncülere yetisecegeni bekleniyor ve ben onlarin gayretlerini desteklemek isterim".
Japonya'nin önde gelen ticaret evi, Mitsui & Co., ve onun petrol gelistirme kolu, "Mitsui Oil Exploration Co." ve Azerbaycanin SOCAR genel antlasma imzaladilar Cumhurbaskanin Hashimoto resmi ikametgâh'inda (ev). Iki liderler'de ordaydi.
Antlasmaya göre iki Mitsui grup sirketi 15% Kurdashi petrolunu yani 500 - 800 milyon petrol bareli ürete bilirler. 1998 Ocak ayinda Tokyo'da Japonya tarafindan Azerbaycana ilk verilen ödünc Basbakan Artur Rasizade ziyeretinde anlasildi. O ödünc, tam 20,7 bilyon yen ( 160 milyon dolar'dan fazla), Severnaya termik elektrik sentralini daha saglikli gaz elektrik sentraline cevrilcek. Japonya'nin Export-Import Bankasindan cikartilan karara göre Azerbaycan'a 95 milyon dolar ödünc verilecek ve ordaki Japonya'nin Nichmen Grupu'nun yilik 260,000 ton etilen cikartan tesis projesini desteklemek icin. Bundan gayri Japonya'nin baska bir kararinda büyük bir yardim projesinde Azerbaycan'nin gida prodüksyonu büyütelecek ve Japon'ya bu proje icin 400 milyon yen'den( 3 milyon dolar'dan fazla) fazla para verilecek.
Azerbaycanin sanayisi gelismesi, özellikle enerji sanayisinde, Azerbaycanin ve Japonyanin siyasi ve ekonomi liderlin görüsmelerin arasinda ön plandaydi. Azerbaycanin en sikistiran domestik sorunu bagzi düsüncelerdi.
1998 nisan ayinda Birlesmis Devletler Yüksek Komisyonun bir basin aciklamasina göre Japonya Hükümeti Azerbaycanin mültecileri icin toplam 1,180,000 amerikan dolari verdi. Bu destek özelikle barinak, su, saglik önlemleri ve toplum hizmeti kullanilmis ve Azerbaycan'daki UNHCR'in bu senenki büdjesi icin ayrilmistir.
Basin aciklamalarina göre en anlami Japon katilimi Azerbaycan UNHCR programi icin 600,000 dolar (1996) ve 486,000 dolar(1997). Onlarin devamli desteyi Azerbaycan'daki UNHCR progami cok sey sagladi misal gecici agir barinaklarin kurulmasi icin. Bu ordaki Azerbaycanlilarin bagiscilarina günvencinin simgesi olarak görülmektedir bu kadar büyük ihtiyaclara ragmen.
Buna karsin hic bir kusku yokturki Azerbaycan hükümeti Japonya'nin azeri ekonomisine girismini cok sicak baktigini. Ama onlarin aklinda kalmasi lazimki ordaki enerji sanayisinin disinda yeniden ekonomik canlandirma gerektigini. Bu canlandirma ülkenin sanayisinde deyisikliklere tasicak ve bu degisiklikler Azerbaycanin petrol industrisinden olusan sorunlarin atlatilmasini saglicak. Bundan dolayi ülkenin alt yapisi modernize olacak yani gelisecek. Tabiki bu gelisimlerin hepsi büyük derecede ekonomik reformlarina dayali. Sonucta bunlar Japonya'nin elinde degil Azerbaycanin kendi parlamentosunun elinde.
Orjinal: "Azerbaijan and Japan: New Allies?" by David Nissman
http://ourworld.compuserve.com/HOMEPAGES/USAZERB/337.htmben elimden geldigi kadar inglizce'den türkce'ye bu yaziyi cevirdim. hatalar icin kusura bakmayin lütfen!
