Ay-Yıldızlı ilk Türk Parası (1500 yıllık)

[Cebe Noyan]

Türklere ait ilk parayı Göktürkler bastırmış. Kazılarda ortaya çıkan ay-yıldızlı Göktürk paralarının bulunuşu ‘Orhun yazıtları kadar değerli’ diye yorumlandı

Kırgızistan, Özbekistan ve Tacikistan’da yapılan arkeolojik kazılarda ilk büyük Türk uygarlığı olan Göktürklere ait paralar bulunduğu ortaya çıktı. Paralar, ‘Türk uygarlığında önemli keşif’ olarak değerlendirildi.

Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi’nin 4-6 Ekim 2004′te Bişkek’te düzenlediği İkinci Uluslararası Türk Uygarlığı Kongresi’ne katılan Dokuz Eylül Üniversitesi öğretim üyesi Dr. Yavuz Daloğlu, burada tanıştığı Özbek tarihçi Gaybullah Dr. Babayar’ın eski Türk devletleri paraları üzerinde yaptığı çalışmayı inceledi. Daloğlu, bu paralar arasında daha önce hiç duymadığı, görmediği Göktürk paralarıyla karşılaştı. Dr. Daloğlu, Dr. Babayar’la yaptığı çalışma sonunda, Göktürk paralarının bulunuşunu ‘Türk uygarlığında önemli bir keşif’ olarak açıkladı.

Sikkelerden birinde ortada kağan kabartması ve kenarlarda üç tane ay-yıldız olduğunu söyleyen Daloğlu, bu sikkenin Türk uygarlığı açısından çok büyük önemi olduğunu belirtti. Daloğlu, şöyle dedi:

“Göktürklerden sonra 8′inci yüzyılda Türgişlere ait paralar bulunmuştu. Ancak Göktürklere ait paralar onlardan 150-200 sene daha önceye, 576-600 yıllarına ait. En önemlisi, bu sikkelerin Türk toplumuna dayatılan ‘Türkler barbardı, Türklerin uygarlığı yoktu, göçerlerdi’ gibi Avrupa merkezli anlayışı çürütmesi. Göktürk sikkelerinin bulunuşu, Orhun Yazıtları’nın bulunuşu kadar önemlidir. Ayrıca ay-yıldızın bize İslam’da Semavi anlayıştan miras kaldığını biliyorduk. Ancak, yeni bulunan Göktürk paralarında da ay-yıldızlı figürler var.”

[TÜRK-KAN]

YAZI ALINTIDIR

 

GÖKTÜRK PARASINDAKİ YAZI

 Doç. Dr. Haluk BERKMEN

 Bir ulusun bağımsız olup olmadığını tedavülde olan paralardaki yazılardan anlayabiliriz. Bağımsız uluslar daima kendilerine ait yazı ve resimleri kullanarak para basmışlardır. Bağımsız olmayan ulusların paralarında ise daima hakim gücün dili ve simgeleri bulunur.

  Orta Asya’da belli bir dönem bağımsız olarak varlık göstermiş ve kendi parasını basmış uluslardan biri de Göktürk ulusudur. Üstelik, basmış olduğu madeni sikkeler üzerine kendi yazı tarzı olan Orhun abecesi ile birtakım sözler yazmayı da ihmal etmemiştir. Orhun abecesi bir hece yazısı olduğundan paralara yazılı sözleri okumak bazen hiç de kolay değildir. Hele sözler arasında belirgin bir aralık veya genel gelenekte olduğu gibi iki nokta üst-üste konmamışsa!

  Alttaki resimde bir Göktürk parası üzerinde bulunan Orhun abecesine ait aralıksız harfleri görmekteyiz. (Kaynak: Eski Türklerde Para, Osman F. Sertkaya ve Rysbek Alimov, Ötüken yayınları, sayfa 13, İstanbul 2006)



Kaynak kitaptan resimde görülen yazı hakkındaki açıklamaları aynen aktarıyorum:

  “Türk alfabesi malum olduğundan burada da bütün harfler malum olduğu için bunun okunması lazım gelmektedir. Burada dikkate çarpan kelimeler arasında iki noktanın olmamasıdır. Bundan ötürü benim sandığıma göre bu iki nokta yerine Türk alfabesindeki s harfi olan “|” işareti kullanılmıştır. Zaten bazan bu iki noktanın ihmal edildiğini biliyoruz.

  O halde s’leri iki nokta sayarak okumağa çalışabilirsek de bu suretle de bir mâna elde etmeğe imkân yoktur. Binaenaleyh bu sözü müstesna olarak sağdan sola değil, soldan sağa doğru okumalıdır. Zira o zaman manası olan kelimelere tesadüf edilmektedir. Öyle ise bu paranın yazılarının transkripsiyonu şöyle olur:

Bir : ellien : barım”

Yukarıdaki ifadede belirtildiği gibi yazıyı okumak için iki adet varsayım yapılmıştır.

1)     Kelime ayırımı için hiç mevcudiyeti önceden var olmayan ve hiçbir örneği bulunmayan, aslında s harfi olan, düz çizginin kullanılmış olduğu ve

2)     Genel uygulamada sağdan sola doğru yazılan sözcüklerin bu örnekte özel olarak soldan sağa doğru yazılmış olduğu,

     varsayımlarına rağmen ortaya çıkan ifadenin Türkçe bir anlam taşıyıp taşımadığı tartışma konusudur.

   Paradaki yazıyı ben kendi yorumum olarak yukarıda ok ile belirttiğim gibi , sağdan sola doğru ve düz dikey çizgiye “se” sesini vererek okudum. Mavi renkte gösterdiğim sözcükleri soldan sağa doğru yeniden yazarsak

"EMRE BESEN İLLE SERİB"

  ifadesi ortaya çıkar. Bu ifadenin anlamını bir miktar açmak gerekir. İlk iki sözcük olan EMRE BESEN sözcükleri ile bu paranın /emredilip basıldığı/ belirtiliyor. Son iki sözcük olan İLLE SERİB ifadesi ise /ile yayıldığı/ yani, tedavüle sokulduğu belirtiliyor. Şu halde dört sözcükteki anlam /Emredilip basıldı ve kullanıma (tedavüle) girdi/ olmaktadır.

  İl sözü ile ülkenin ve ser sözü ile de yaymak kast edildiği açıktır. Bugün dahi halıyı seriyoruz. Sergi sözü de /ser/ kökünden türer. Fransızca “dizili” anlamını taşıyan ve dilimize seri olarak girmiş olan /série/ sözünde dahi Ön-Türkçe ser kök sözcüğü bulunabilir. Para üzerindeki ‘ser’ sözü bu paranın Turfan bölgesinde kullanılmış olduğuna işaret ediyor. Zira, dağlık bölgede yaşayan Altay Türkleri düz ova olan Turfan bölgesine Yayık derler. (Kaynak: Ana Hatlarıyla Türk Şamanlığı, Fuzuli Bayat, sayfa 155, Ötüken yayınları, İstanbul 2006) Yaymak ve sermek aynı anlama geldiğine göre, paranın serildiği bölge büyük olasılıkla Göktürklerin yaşamış olduğu doğu Türkistan bölgesidir.

  Ayrıca, “besen” (basan) sözcüğünden Türklerin, çok eski dönemlerden beri, para bastıklarını ve para basmanın bir bağımsızlık ifadesi taşıdığını anlıyoruz.
 

[TÜRK-KAN]

YAZILAR ALINTIDIR

Eski Türklerde Para, Göktürk, Uygur ve Türgeş paraları

Eski Türklerin (Göktürklerin,Uygurların ve Türgişlerin) sikkeleri üzerindeki araştırmalar 1890'lı yıllarda numismat Edmond Drouin'in çalışmaları ile başlar.E. Drouin'in ''Turan Sikkeleri'' adlı çalışması bu sahadaki öncü araştırmadır.
 Bu araştırmayı E Durouin ile Otto Donner'in Yenisey havalisinde bulunup Minusinsk Müzesi'nde muhafaza edilen ön yüzlerinde ''Kay yuan harcama sikkesi'' yazılı olan,arka yüzlerine ise runik harfli metin kazılan Çin sikkesi hakkındaki çalışmaları takip eder.Ancak Vilhelm Thomsen daha Göktürk alfabe sistemini çözmediğinden Drouin ile Donner yayınlarında bu Çin sikkelerinin ikinci yüzlerine kazılan ikincil metinler hakkında bir fikir beyan etmezler.
 Kay yuan tun bao sikkelerinin arka yüzlerindeki ikincil metinler ilk olarak Wilhelm Radloff tarafından değerlendirilir.Sonra da M. Rasanen'e hatta A.M. Şçerbak'a kadar,57 hatta 65 yıl süren,uzun bir sessizlik devresine girilir.
 Yenisey havalisi ile Moğolistan'da bulunan Göktürk sikkelerinin haricinde ön ve arka yüzlerinde Uygur harfleriyle Türkçe yazılı kağan sikkeleri de bulunmuştur.Bu konuda da Kiang Ch'ihiang,Yang Fuh-hsüeh gibi Çinli ve François Thierry gibi Fransız araştırmacıların değerli yayınları vardır.
 
 1500 YILLIK AY YILDIZLI TÜRK PARALARI
 
 Kırgızistan,Özbekistan ve Tacikistan’da yapılan arkeolojik kazılarda bulunan Göktürklere ait ay-yıldızlı paralar ‘Türk uygarlığında ‘Orhun yazıtları kadar önemli’ bir keşif’ olarak değerlendirildi.
 
 Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi’nin Bişkek’te düzenlediği İkinci Uluslararası Türk Uygarlığı Kongresi’ne katılan Dokuz Eylül Üniversitesi öğretim üyesi Dr. Yavuz Daloğlu,burada tanıştığı Özbek tarihçi Gaybullah Dr. Babayar’ın eski Türk devletleri paraları üzerinde yaptığı çalışmayı inceledi.Daloğlu,bu paralar arasında daha önce hiç duymadığı,görmediği Göktürk paralarıyla karşılaştı.Dr. Daloğlu,Dr. Babayar’la yaptığı çalışma sonunda,Göktürk paralarının bulunuşunu ‘Türk uygarlığında önemli bir keşif’ olarak açıkladı.
 Sikkelerden birinde ortada kağan kabartması ve kenarlarda üç tane ay-yıldız olduğunu söyleyen Daloğlu,bu sikkenin Türk uygarlığı açısından çok büyük önemi olduğunu belirtti.Daloğlu, şöyle dedi:
 
 “Göktürklerden sonra 8′inci yüzyılda Türgişlere ait paralar bulunmuştu.Ancak Göktürklere ait paralar onlardan 150-200 sene daha önceye,576-600 yıllarına ait.Gök-Türk sikkelerinin bulunuşunun kuşkusuz ki,günümüz açısından çok önemli tarihsel ve siyasal sonuçları vardır.Bunlardan en önemlisi bu sikkelerin toplumumuza dayatılan ‘Türkler barbardı, Türklerin uygarlığı yoktu,Türkler yağmacıydı,Türkler kaç-göçlü bir toplumdu vb.’ gibi Avrupa merkezli tarih ve kültür anlayışı ile bunun siyasal sonuçlarını bir kez daha yerle bir etmesidir.
 Avrupa merkezli tarih dayatmasını alt-üst eden, Türk ve dünya tarihinin yeniden yazılmasını gerektirecek bu çok önemli buluşu Türk Ulusu’na açıklamaktan kıvanç duyuyorum!”
 Kuşkusuz ki bilim insanlarımız,Avrupa merkezli bu iddiaları çürüten pek çok bilimsel çalışma ve kanıt ortaya koymuştur.Şimdi ben de bunlara çok önemli bir katkı koyarak,Gök-Türk sikkelerini gündeme taşıyarak,Türklerin büyük uygarlık birikimini ve bunun günümüze ulaşan kanıtlarını bir kez daha Türk kamuoyuna ve dünyaya sunuyorum.
 Gök-Türk sikkelerinin bulunuşu, Orhun Yazıtları’nın bulunuşu kadar önemlidir.
 
 Türkler (Gök-Türkler ve diğer Türk kavimleri ve devletleri) tarihin derinliklerinde,dünya uygarlığına büyük katkı sunmuştur. Askeri örgütlenme,büyük ordular meydana getirme,Avrasya’nın büyük coğrafyasında bağımsız,başı dik devletler kurma,paranın geçerli olduğu ekonomik ve toplumsal bir ticaret yaşamı,şehirleşme ve yerleşik yaşam biçimi,hiçbir dönemde köleci toplumsal yapının egemen olmaması,güzel sanatları yaratma ve yaşatma ve daha pek çok unsur Türklüğün unutulmuş büyük medeni vasfı ve büyük medeni kabiliyetini göstermektedir.
 Eski Türk devletlerinde kağanlığın (sonrakilerde hükümdârlığın) sembolü “tuğ” (bayrak, sancak ve davul) ve “sikke”dir. Sikke ekonomik,tuğ da siyasi bağımsızlığın göstergesi olan bayrağı ve bağımsızlık marşını (milli marşını) temsil etmektedir.Gök-Türkler tuğ’u ve sikke’siyle,yani bayrağı,marşı ve parası ile bağımsız,başı dik bir devlet kurmuş ve büyük bir uygarlık oluşturmuştur.''
 
 TÜRGEŞ PARALARI
 
 Hermitage Devlet Müzesi'nin Madeni Paralar bölümünde Türk-Çin sikkeleri de denilen ve haklarında nümizmatik literatüründe çok az sayıda yayın bulunan madeni para koleksiyonu vardır.
 Bu sikkelerin bir kısmının Soğd hükümdarları Gurek,Tarhun ve diğerlerinin adına darp edildiği ortaya çıkmıştır.Diğer kısmı ise Türgeşlere ait paralardır.
 1938 tarihli Kazakistan ve Kıgızistan topraklarında yürüttüğümüz çalışmalar sırasında hem özel şahıslardan,hem de Taraz şehri harabelerindeki kazılardan elde ettiğimiz paralar bu tür sikkelerin sayısının oldukça artmasına vesile olmuştur.Özellikle antik Taraz şehri harabelerinde çok sayıda para bulundu.Bu şehirde darphanelerin de olduğu düşünülmektedir.Tespit edildiği toprak katmanları dikkate alındığında bu buluntular stratografik bakımdan çok ilginç diye nitelendirilebilir,zira söz konusu sikkeler Taraz harabelerinin 8-9. yüz yıllara tarihlendirilen dördüncü katmanın alt düzleminden başlayıp 11-12. yüzyıllara tarihlendirilen üçüncü katmana kadar bulunmaktaydı.Bu katmandan sonrasında ise 10. yüz yılın sonlarından itibaren kullanılmaya başlanan erken İlek dirhemlere rastlanmaktadır.Kazılar sırasında Samanilere ait sikkelere hiç rastlanılmamıştır,zaten ne Şaş'ın doğusunda Samani paralarının darp edildiğine dair bilgi vardır,ne de böyle paralar Yedi su'da görülmüştür.Taraz harabelerinde ortaya çıkarılan söz konusu sikkelerin Çin örneklerine göre darp edildiği anlaşılmaktadır.Daire şeklindeki bu bakır paraların çapı 2.4 cm olup,ağırlığı 5.1 gramdan 5.5 grama kadar değişmektedir.Bulunan paraların hemen hemen hepsinin ortasında kare şeklinde bir delik vardır.Sikkelerin bir yüzünde Uygur harfleriyle yazılmış daire şeklinde bir yazıt,öteki yüzünde ise kavis şeklinde bir damga tasviri yer almaktadır.Bunlarla birlikte bu tipten olmayan sikkeler de bulunmuştur,fakat onlar daha kötü durumdadır.
 ''Türgeş Kağan'' şeklindeki unvana tarihi kaynaklardan aşinayız.Türk kökenli kabilelerden oluşan Türgeşler ''Tu-tsi-şi'' adıyla daha çok Çin tarih kitaplarında etraflıca anlatılmaktadır.
 Türgeş kabileleri önceleri Balhaş gölünün güney tarafları ile İli havzasında ikamet ediyordu.8. yüzyılın başlarında güçlü hale gelen Türgeşler Doğu Türk kağanı Kapagan'ın (Çin kaynaklarında Mo-ço) 704'te Batı Türk Kağanlığı'nı paramparça etmesinden istifade ederek (Batı) Türklerinin son hükümdarı Aşina Sin'i Kulan (Çin kaynaklarında Tszyuylan) olup,bugünkü Türkistan-Sibirya demiryolu hattındaki Lugovoye istasyonu yakınındaki harabelerde özdeşleştirilmektedir) şehrinde öldürdüler.Türgeşlerin yükselme devri işte bu tarihe denk gelmektedir.Türgeşler ''sarı'' ve ''kara'' olmak üzere ikiye ayrılmaktaydılar.Sarı Türgeşler 708-717 yıllarında hükümdarlık yapan Türgeş kağanı Soge'nin soyundan gelmektedirler.Kara Türgeşler ise 717-738 yıllarında iktidarı elinde bulunduran Sulu'nun neslidir.Türgeşlerin ikiye ayrıldığını eski Türk yazılı kaynakları da teyit etmektedir.Bu metinlerde Türgeşlerin bir kısmına sadece Türgeşler denilmektedir,diğer kısmı ise Kara Türgeşler olarak anılmaktadır.
 
 Aleksandr Nathanoviç BERNŞTAM
 
 
 UYGURLARIN UYGUR HARFLİ PARALARI
 
 Eski Uygurların siyasi hayatını aksettiren kültür belgelerinin başında para ile ilgili belgeler gelir.Uygurlar 8. yüzyıldan 12. yüzyıla kadar para birimi olarak altun,gümüş ve bakır külçelerini kullanmışlardır.Uygur harfleriyle yazılan 32 para belgesinde para birimleri olarak yastuk,yarmak,bakır vun ve çav gibi terimlerin kullanıldığı görülmektedir.
 Yastuk takriben 2000 gram ağırlığındaki külçedir.Altun yastuk,Kümiş yastuk-Kümüş yastuk,Yastuk kümüş,Ak yastuk,Çav yastuk,Yastuk çav gibi cinsleri vardır.
 Yarmak takriben 40 gram ağırlığındaki külçedir.(1 yastuk=50 yarmak) Satır-Sıtır yarmak,Bakır yarmak şeklinde ayrı ayrı da kullanılmıştır.
 Bakır takriben 4 gram ağırlığındaki birimdir.Bakır yarmak,Bakır çav,Bakır Sökti altun,Bakır kümüş,Bakır lal gibi kullanılışları tespit edilmiştir.
 Vun takriben0.4 gram ağırlığındaki birimdir.(1 yastuk=5000 vun;1 yarmak=100 vun;1 bakır= 10 vun).Vun ve Vun çav kullanılışları tespit edilmiştir.
 Çav kağıt para,banknot,Cengiz Han'ın ölümünden 9 yıl sonra oğlu ve halefi Ögedey Han tarafından 1236'da bastırılmıştır.Çav yanında Ço ve Çav yastuk,Yastuk çav,Sıtır çav,Bakır çav,Vun çav,Çungdung bav çav gibi cinsleri vardır.
 Diğer belgelerde geçen başka para birimleri arasında tartma kümüş,tamga kümüş,Küsen yarmakı,kuan bakır vs gibi terimlerin kullanıldığı da görülmektedir.
 
 Doğu Türkistan'da Göktürk Devleti dönemlerine ait üzerlerinde kağanların isimlerinin yazılı olduğu paralar da bulunmuştur.Bu paraların ilki Kimsar'da bulundu.Bugünkü Doğu Türkistan'ın şehirlerinden olan Kimsar'ın Çince tarihi adı Peit'ing,eski Uygurca adı ise Biş Balık'tır.
 Bulunan para daire şeklinde bir çevresi olan ve ortasında kare şeklinde dört köşe bir boşluk bulunan Çin paraları tarzındadır.Bakırdan kesilen paranın ön yüzünün dört yönünde Uygur harfleri ile 6 kelime,arka yüzünde ise üst ve altta üç kelime yazılıdır.Paranın ön yüzünde
 
 sol,yukarıdan aşağıya KWYLPYLK KÖL BİLGE
 alt,soldan sağa TNKRY TENGRİ
 sağ,aşağıdan yukarıya PWQWQ WYQWR BUKUK UYGUR
 üst,sağdan sola Q'Q'N KAĞAN kelimeleri okunmaktadır.Sikke yazıtı saat yelkovanının aksi istikametinde köl bilge tengri bukuk uygur kağan şeklinde okunabilir.
 
 Sikkenin arka yüzünde ise
 üstte soldan sağa doğru YLTWTMYŞ İL TUTMIŞ
 altta sağdan sola doğru YRLQ-YNK YARLIĞ-INGA
 
 Prof. Dr. Osman Fikri SERTKAYA

[TÜRK-KAN]

Eski Türklerde (Göktürklerde, Uygurlarda, Türgişlerde) Para adlı bu eser bir el kitabıdır. Dört bölümden oluşan kitabın ilk bölümünde, Göktürk, Uygur ve Türgiş sikkeleri üzerinde yapılan çalışmaların bibliyografyası verilmektedir. İkinci bölümde Göktürk sikkeleri üzerinde özellikle Rusya da bu sahada yapılan Şçerbak, Amanjolov, Dobrodomov, Kızlasov, Klyaştornıy gibi Rus ve Türk araştırıcıların çalışmalarının gelişmesi adım adım takip edilebilmektedir. Üçüncü bölümde Uygur para birimleri ve sikkeleri üzerindeki çalışmalar bulunmaktadır. Bu bölümde hem sikkelerin hem de eski uygur para belgelerinin metinleri, çevirileri, resimleri yer almaktadır. Dördüncü bölümde Türgiş paraları ile ilgili temel iki çalışmanın çevirisi sunulmaktadır. Eski Türklerde Para adlı bu eserde yer alan 16 çalışma getirdiği yeni bilgilerle sahadaki büyük boşluğu doldurmakta, kültürümüze ışık tutmaktadır.