Azerbaycan adının yaranması
Azerbaycan adıyla bağlı çeşidli fikirler mövcuddur.esasen farslar,uruslar,ermeniler ve başqa düşmen gücler hər zaman olduğu kimi Azerbaycanda her şeyi Türk olmayanlarla bağlayırlar.bunlara urus Dyakonov,farsçı Kesrevi,lezgi İqrar Eliyev,talış Ziya Bünyadov örnek ola bilerler.yurdumuz Turan eli Azerbaycanın adı da istisna deyildir. onların fikrine göre Azer pehlevice olan od,baykan(orta esr variantları) ise qoruyan demekdir,yeni ki odu qoruyan. bu cür esassız iddialar az deyil.İndi ise gerçeklik qapılarını üzümüze açaq!
e.e(m.ö) 8.-7. yüzillerde Maday(Midiya) ve Manna arasında Qızıl Üzen çayının başlanğıc axarında Andirpatianu,Andarpatian yer adları çekilir.sonrakı dövrlerde Azerbaycan Aturpatkan adlanır.ilk 2 addakı n sesi bu adları yazanların Elavesidir.çünki adlar başqa milletlerin nümayendeleri terefinden yazıya alındığında ister-istemez az-çox deyişikliye uğrayır.adı yerli ehalinin dediyi kimi qeyde almaq her zaman mümkün deyil.qedim mixi yazılarında ı ve e seslerini bildiren işareler olmadığından bu herfler müvafiq olaraq i ve a ile işaretlenirdiler.bunları diqqete alsaq adın doğru biçiminin Adırpatyan,Aderpatyan olduğunu görerik.Türkçede adır(müxtelif biçimleri ile birlikde) dağlı-tepeli yer,dağ qolu,dağ silsilesi anlamlarına gelir.(bugün Qazaq ve Özbek lehçelerinde dağ,dağlıq yer,yükseklik yer anlamına gelen adır sözü var).14.yüzilde Reşideddin terefinden yazıya alınan Oğuznamede deyilir ki-onlar(Oğuzlar) Azerbaycan vilayetini de tutdular.Oğuz öz xüsusi atlarını yem üçün Ucanın geniş ve gözel otlaqlarına buraxdı.orada olduqları vaxt o,emr etdi ki,tepe yaratmaq üçün here eteyinde torpaq getirsin ve onu bir yere töksün.evvel o özü etdiyi üçün bütün döyüşçüler de onun kimi bir etek torpaq getirib tökdüler.Böyük bir tepe düzeldi ve adını Azerbayqan qoydular.Azer Türkçe uca demekdir,bayqan ise varlıların,böyüklerin yeri menasını verir.bu ölke bele adla tanındı ve ele buna göre de bu gün Azerbaycan adlanır.-göründüyü kimi burda Azerbaycan adı xalq etimologiyası ile izah edilir.Azer sözünden yarandığı bildirilir ki,bu Azer sözü ele Adır,Ader sözüdür.Azer uca demekdir,uca yeni ki dağlıq yer,uca olan dağlıq yerdir.burda bir ferq var z-d ferqi.Türk dilinin yasalarına göre z-d sesleri yerdeyişe biler.örnek- Azerbaycan Türkçesinde xidmet kimi deyilen söz Türkiye Türkçesinde hizmet kimi deyilir.z-d yerdeyişmesi baş vermişdir.hemen Azer-Ader sözlerinde de eyni hal baş vermişdir.Oğuznamede bir şey de deyerlidir ki,orda Azerbaycan adının dağ-tepe ile bağlılığı bildirilir.görünür ki,Azerbaycan adının dağla bağlı olduğu miniller keçse de xalqın,ulusun qan yaddaşından silinmemişdir.bu ulus Türk olmaya bilermi?cavab aydındır?Yox!
eski Adırpatyan,Aderpatyan adı da güman ki,daha eski Aratta ölkesi ile bağlıdır.Aratta adının art-ta(ta-taa-tağ-dağ) dağ sözleri ile bağlı olduğu bilinir.bu dövlet güney Azerbaycanda,dağlıq yerlerde yarandığından dağ sözü ile bağlıdır.
Sonrakı dövrlerde Aturpatkan kimi adlanmışdır Azerbaycan,bu da hemen ilkin adın sonrakı inkişafı ile yaranmış sözdür.sözün ilk hissesindeki Atur sözü Atr sözünden yaranmışdır.Atr ise Art sözünden.t-r seslerinin yerini deyişmesi başvermişdir.meselen Azerbaycan Türkçesinde körpü kimi deyilen söz Türkiye Türkçesinde köprü kimi deyilir.k-p seslerinin yeri deyişmişdir.Art-Atr sözlerinde de eyni hal baş vermişdir.Art ise uca yer,yüksek anlamına gelir.örnek- Qarbağın eski adı Artsakdir.yeni Sak dağları.Art dağ demekdir ki bu da Aratta sözünün dediyimiz kimi sonrakı inkişafında yaranmış biçimidir.
Azerbaycan adının eski biçimleri olan Adırpatyan,Aderpatyan,Aturpatkan,Aderbayqan sözlerindeki 2. söz pat-bat sözüdür.(eyni sözdür,sadece b-p sesleri yerdeyişmişler.eyni sesin kar ve cingiltili seslenişleridir).bat sözü Türkçede yurd,mesken anlamlarına gelir.örnek-Ordubat adı.ordu eskiden xanın düşergesine deyilirdi.bat ise yurd,mesken,yer demekdir.yeni xan düşergesinin olduğu yer.bat sözü başqa Türk yer adlarında da var,örnek-Aşqabat.
adlardakı 3.söz yan-kan-qan sözleridir.bunların hamısı bir sözün deyişmiş biçimleridir.y-q sesdeyişimi Türk dili yasalarına uyğundur.Azerbaycan lehçelerinde bu sesdeyişimini görmek olar.qan sözü bir çox Türk yer adlarında rastlanır.örnek- Beyleqan adı(esl adı Bileqan).addakı bile-pile düzen,qan ise yer,yurd demekdir.yeni düzen yer.
ereb menbelerinde Azerbaycanın adı esasen Azrebican,Azrebacan,Azribacan kimi yazılır.Türk düşmanları burda daha önce -qan kimi yazılan hissenin ereb menbelerinde -can kimi yazılmasını Azerbaycan adına ereb tesiri ile bağlayırlar.yeni mümkün qeder Azerbaycan sözünde Türk olmayanların izini tapmağa çalışırlar.axtarsınlar,ebesdir.Yaqut Hemevi adı Azrebican kimi yazsa da yerlilerin adı Azerbaycan kimi dediyini yazır.-qan sözünün ?can biçimine dönmesi heç bir yad tesire göre baş vermemişdir.tamamen Türk dilinin teleblerine uyğun olaraq deyişib.q-g-y selerinin c ile deyişmesi Qıbçaq lehçesinin esas elametlerindendir.meselen indiki Culfanın eski qaynaqlardakı adı Çuladır.Çula Çul-yul-yol(yol,keçid sözleri) sözündendir.göründüyü kimi burda Oğuz lehçesinde yul-yol kimi deyilen söz Qıbçaq lehçesindedir.yul-çul şeklindedir. q-g seslerinin c sesi ile deyişmesi Qıbçaq lehçesinin esas elametlerindendir.Qıbçaq(Sak,Xezer) tesirinin güçlü olduğu Şeki bölgesinde q-g sesleri c kimi deyilir.Azerbayqan-ın Azerbaycan-a keçmesi de bununla bağlıdır.bilinir ki eskiden Azerbaycanda Qıbçaq boyları da yaşayıb,hem da bezi dövrlerde Oğuzlardan çox olublar.(İşquz dövründe,Xezerlerin çağında).bu halda Qıbçaq lehçesinin tesiri ile sözlerde deyişikliklerin olması çox tebiidir.
Göründüyü kimi Azebaycan sözü e.e(m.ö)illede bu günekimi uzun bir yol keçmişdir,Arattadan Azebaycana dönmüş.deişe çox şey olmuşdur,ancaq dağlarının başı buludlara çatan bu Türk yurdunda deişmee veheç vaxt da deişmeee bir şey var o da bu yurdda minillede bei ulu bir ulusun-TÜRKÜN yaşamasıdır.
