Azerbaycan'ın Coğrafî Konumu ve Adı

En eski çağlardan beri, doğu-batı arasında bir köprü olan Türk yurdu Azerbaycan'ın konumu üzerinde çeşitli görüşler ileri sürülmektedir. Eski devirlerde Medya'nın kuzeybatı vilayetleri, bazen Arran ile Şirvan, Azerbaycan Cumhuriyetinin kurulmasından sonra (28 Mayıs 1918) Kafkasya Azerbaycan'ı coğrafi bakımdan Azerbaycan olarak ifade edilmiştir. XX. yüzyıla kadar Tebriz ve çevresinden ibaret olan Kuzeybatı İran Azerbaycan olarak bilinirken. Güneydoğu Kafkasya'da Azerbaycan Cumhuriyetinin kurulmasından sonra, bu bölge Azerbaycan olarak kabul edilmiştir. Ancak Azerbaycan'ın sınırlarının tespiti hususunda tarihî gerçekler kadar, bölge insanlarının dil, kültür ve etnografîk değerlerinin de dikkate alınması gerekmektedir.

Tarih boyunca Azerbaycan sınırları, bu ülkeye hakim olan devletlerin güçleri nispetinde genişlemiş veya daralmıştır. Bu bakımdan Türklerin yaşadıkları toprakları Azerbaycan olarak kabul etmek daha gerçekçi olacaktır. XI. yüzyılın ikinci yarısından itibaren bölgeye yerleşen Oğuz, Kuman (Kıpçak); Moğol ordularıyla gelen Uygur, Özbek, Kazak, Tatar vb. Türk topluluklarının birbirleriyle karışmaları, harman olmaları bugün kendilerine Azerî denilen, İran ve SSCB'de sayıları 30-35 milyon civarında olan Türk unsurunu ortaya çıkarmıştır. Azerbaycan'ın Türklüğü hakkında, G. Jâschke: "Azerbaycan Türkleri dil ve hars bakımından Anadolu Türkleriyle sıkı surette bağlıdırlar. Irk bakımından Azerbaycan Türkleri menşelerine Osmanlı Türkleri'nden daha sadık kalmışlardır" diyerek Azerbaycan toplumunun Türklüğüne işaret etmektedir. Tarih, dil ve etnografya bakımından Azerbaycan, 28 Mayıs 1918 sınırından, yani doğuda Hazar Denizi'nin, Kuzeyde Dağıstan'ın, kuzeybatıda Gürcistan'ın, güneybatıda Ermenistan Cumhuriyeti ile Güneyden İran'ın Azerbaycan'ı çevirdiği bölgeden daha geniş bir ülkedir. Kafkasya dağlarının güneydoğu ucundan Urmiye gölünün güneyine kadar olan bölge, yani Irak-ı Acem, Cibal Deylem, Gilan, Arran, Şirvan, Hazar Denizi kıyısında Avşaran Yarımadası etrafındaki Nargin ve Vulf adalarıyla. Kızılağaç körfezindeki Sarı Ada ve Duvan gibi irili ufaklı adalar. Azerbaycan sınırları içine girmektedir. Rusya ve İran'daki toprakları da hesaba katıldığında Azerbaycan'ın toplam yüzölçümü 198.37km2dir.

Azerbaycan'ın adı üzerinde de fikir birliği mevcut değildir. Tarihte bilinen en eski adlandırma Adhurbadhaghan veya Adharbadhagan şeklindedir. Bu ad Ermenilerde Atrpatakan, Helenlerde Atropatene, Süryanîlerde Aderbigan şeklide ifade edilmektedir. Azerbaycan adı üzerindeki en eski iddia, M.Ö. 328'de İskender tarafından bölgeye satrap olarak tayin olunan İranlı Atropatnes'ten geldiğidir.20 Farsça'ya bu isim Azerbad şeklinde geçmiş olup, bölgenin adı da "Atropateness'in ülkesi" anlamında, Azerbadgân halini almıştır.

Etimolojik olarak kelimeyi açıklamak isteyenler ateş manasına gelen "Azer", mekan manasına gelen "gân" kelimeleriyle bölgenin jeolojik yapısından ortaya çıkan bir isimlendirmeyi tercih etmektedirler. M.Ö. 227 yılından beri İran'ın bir kısmı için kullanılmaya başlanan Atropat kelimesi, İslâm ordularının bölgeye gelmesinden sonra Arapçalaşmış ve Azerbaycan halini almış ve bu adını günümüze kadar muhafaza etmiştir.

Azerbaycan ve Türkler

Türklerin Azerbaycan bölgesine yerleşmeleri, çok eski devirlerden itibaren aralıklarla devam edegelmiştir. M.Ö. 1000-500'lü yıllar arasında, Karadeniz'in kuzeyindeki Kıpçak bozkırı, Asya menşeli milletlerin yerleştikleri alan olmuştu. Bunlara Yunan kaynaklarında Skuthoi, Asur kaynaklarında Asbkuzai adı verilmektedir. İskit genel adı ile bilinen bu topluluklar Saka Terkleridir. M.Ö. VII. yüzyılın Kafkasya ve Azerbaycan'ın, Sakalarla Perslerin arasında paylaşılamayan bir ülke olduğu görülür. Azerbaycan'daki Saka topluluklarının merkezi olan Sakasan şehri, Şamhorçay'da Girdiman yakınlarında Utî vilayeti sınırları içindedir.21 Sakaların efsanevî kahramanı Efrasyab'la ilgili hatıralara, Azerbaycan'ın birçok bölgesinde rastlamak mümkündür. Bunlar arasında Tebriz'in Darvaza-i Sar adlı kapısında Efrasyab'm kesik başının defnedildiği, Arran'da Sang-i Surah'ın Efrasyab'ın son sığınağı olduğu rivayetleri oldukça yaygındır.

Kafkasya üzerinden Azerbaycan ve Anadolu'ya yapılan diğer bir Türk akını da, Asya Hun Türklerinin 395 tarihli Anadolu seferidir. Don nehri bölgesindeki Hun boyları, Basak ve Kursak adlı başbuğların komutasında Erzurum üzerinden Karasu-Fırat vadisi boyunca, Malatya ve Çukurova'ya kadar inmişler; Urfa, Antakya Sur şehirlerini muhasara etmişler ve Kudüs yakınlarına kadar ulaşmışlardı. Sasanîleri dehşete düşüren bu sefer, Hunların gene aynı süratle Orta Anadolu üzerinden Azerbaycan'a ve oradan da üslerine dönmeleriyle sonuçlanmıştı. Üç yıl sonra 398 tarihinde, buna benzer ikinci bir Hun seferi daha görülecektir.

451 yılında Kafkasya üzerinden gelen Akhunlar Mugan'ın güneyine yerleşmiş ve burada Balasagun adıyla bir de şehir kurmuşlardı. Kaynaklarda Halanduruk, Haylendurk (Ermenice) olarak geçen Akhunlara, Arap kaynaklarında Kürd ve Ekrad-a Bilâsagun denilmektedir. Harezmşahlar devrinde kendilerine Mugan Kürtleri veya Mugan Türkmenleri denilen bu toplulukların, Akhunların bakiyeleri olması muhtemeldir.

İkinci büyük göç dalgası, 466 tarihinde meydana gelmiş ve Avrupa Hunları'na bağlı Ağaçeri Türk boyları Azerbaycan'a yerleşmişlerdir. Sasanî kaynakları bunlara Ak Katlan, Bizanslılar ise Akatzir adını vermektedirler. Azerbaycan'a yerleşen Ağaçeriler'in bir kısmı, 1180-1412 yılları arasında Halep ve Şam taraflarına yerleşmişler, bir kısmı da Güney Azerbaycan'da Erdebil ve çevresini yurt tutmuşlardır.

Azerbaycan'a gelen üçüncü göç dalgasını Sabırlar teşkil etmektedir. Sabırlar (Savar, Savır, Suvar ve ya Sibir), 558 yılında Derbent'i, 575 yılında da Kür nehrini aşarak, Bakü ile Küba arasına ve Lenkeran'a yerleşmişlerdir. Sabırlarla birlikte "Hazar" adı altında toplanan Bulgar ve Belencar Türkleri de Arran, Mugan, Gilan ve Lenkeran bölgelerine yerleşmişlerdi. Onlar Hazar Türk Devletinin teşekkülünde oldukça önemli rol oynayacaklardır. Daha sonra bu Türk devletinin adı Asya'nın en büyük gölüne ad olacaktır: Hazar.

İslâm ordularının Azerbaycan'a girdiği sırada, burası merkezi Erdebil olmak üzere Hazar Hakanlığına bağlı idi. Araplar istilâ sırasında ordugâh olarak Maraga'yı uygun görmüşlerdi. Arapların Azerbaycan'a yerleşmesi bir istilâ şeklinde vuku bulmuş, birçok Arap kabileleri bölgeye yerleştirilmiş ve toprakları ellerinden alınan yerli unsurlar, yeni gelenlerin serfleri durumuna düşmüşlerdir. Araplarla birlikte İslâmiyet'i kabul etmiş çeşitli Türk toplulukları da Azerbaycan'a gelmişlerdi. Bilhassa Abbasîler (750-1258) devrinde, Türk asıllı komutanların bölgeye çeşitli Türk unsurlarını yerleştirilmesine önayak oldukları görülür. Buraya yerleşen yeni Türk toplulukları, Abbasî ordusunda görev yapan Türk asıllı komutanlar için büyük bir güven kaynağı idiler. Bu Türk emirlerinden Mübarek et-Türkî, Kazvin'in iç kalesini tamir ettirerek buraya kendi adını vermişti. Diğer bir Türk komutanı Zirek et-Türkî ise Halife Mütevekkil tarafından Merend'de isyan eden Benî Bu'ays emirleri üzerine gönderilmişti (848). Daha sonra Muhammed b. Sûl adlı diğer bir Türk komutanı da Ermenistan ve Azerbaycan valiliğine tayin olunmuştu. Diğer yandan Türk emirlerinden Buga'nın 4000 kişilik bir kuvvetle Azerbaycan'a geldiği ve Şamhor'a 20.000 civarında Hazar ve Bulgar Türkü yerleştirdiği de bilinmektedir. IX. yüzyılın en önemli olaylarından birini teşkil eden Babek isyanı, Azerbaycan'da patlak vermiş ve bu isyanın bastırılmasında Türk komutanları ve Türk orduları oldukça etkili olmuşlardır. El-Bazz şehri merkez olmak üzere isyan eden Babek, kısa zamanda Ermenistan, İsfahan, Musul ve Hemedan'a kadar hakim oldu (816/817). Halife Mutasim (833-842), isyanın bastırılması için Türk komutanlarından el-Afşîn Haydar b. Kavus'u görevlendirdi (3 Haziran 835). Afşin, Erdebil'i ele geçirdi ve El-Bazz kalesini zapt ve tahrip etti. Ermenistan'a kaçan Babek, Afşin'in komutanlarından Ebu's-Sac tarafından yakalanarak (15 Eylül 837) Berzend'de Afşin'e teslim edildi. Daha sonra Babek Halifeye teslim edilmiş ve onun emriyle 4 Ocak 838 tarihinde idam edilmiştir.

Arapların Azerbaycan'a hakim olmalarıyla beraber, Arap dili ve kültürü de bölgenin Araplaşmasında etkili olmuş, ancak bu kısa bir zaman sonra Farsça ve Fars kültürü içinde kaybolmuştur. 9. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Abbasî Devleti sarsılmaya başlamış ve yer yer yerli sülaleler kendi bölgelerinde yarı bağımsız olarak hareket etmeye başlamışlardır. Bunlardan birisi de Azerbaycan'a hakim olan Sâc Oğulları sülalesidir. Ebu's Sâc Divdad b. Yusuf Divdest'in oğlu Muhammed el-Afşin'in kurduğu bu beylik (889/890-929) bölgede kurulan ilk yarı bağımsız Türk beyliğidir. Sâc Oğulları'ndan sonra Selçukluların bölgeye girmesine kadar, Azerbaycan'da çeşitli emirlikler hakimiyet kurmuşlardı.

9. yüzyılın kadar Azerbaycan'a Türk göçü, Kafkasya'nın kuzeyinden vuku bulmuştur. Çeşitli zaman aralıklarında yapılan bu göçler sonunda Azerbaycan'a yerleşen Türk unsurlar, yerli Ari topluluklarla karışmışlar ve bu Türklerin çoğunluğu asimle olarak, yerli unsur tarafından temsil edilmişlerdir. Varlıklarını devam ettirebilenler, Azerbaycan'a daha sonra gelen Türkmen topluluklarıyla karışmışlardır. Ancak Azerbaycan'da tam anlamıyla bir Türk yerleşmesi, Selçuklular ile başlamış. İlhanlılar devrinde hız kazanmış, Karakoyunlu, Akkoyunlu veSafevî Hanedanları döneminde ise tamamlanmıştır. Bu bakımdan bugünkü Azerbaycan Türklüğünün ataları olarak, 11. yüzyıldan sonra bölgeye gelip yerleşen Türk boyları kabul edilebilir.

Azerbaycan ve Doğu Anadolu'ya ilk Selçuklu akını, bir keşif mahiyetinde olmak üzere, Selçuk Oğlu Çağrı Bey tarafından yapıldı (1015/1016). 1021 yılına kadar süren bu Selçuklu akını, Azerbaycan'daki Ermeni Vaspuragan Krallığı'ın, Şeddaduğlulları'nı, Bizans'ı ve amansız düşmanları olan Gazneliler'i çok zor duruma düşürmüştü.

Orta Asya'dan gelen Türk zümrelerinin Azerbaycan'a yerleşmeleri Balkan Türkmenleri ile başlar. Mahallî devletlerin baskıları sonunda bu Türkmenler, Azerbaycan'ı terk ederek güneye göç etmişlerdir (1041). Dandanakan Meydan Muharebesi (23 Mayıs 1040)'ni kazanan Selçuklu Hükümdarı Tuğrul Bey (1040-1063), amca oğlu Arslan Oğlu Kutalmış'ı Hazar Denizi kıyılarının, öteki amca oğlu Musa Oğlu Hasan ile kardeşi Çağrı Beyin oğlu Yakutî'yi Azerbaycan'ın fethine memur etmişti (1043). Diğer yandan gene Selçuklu ailesinden İbrahim Yınal da Azerbaycan'a gönderilmişti.

Kutalmış, Aras'ı geçerek Arran ve Gürcistan'a girerken, Hasan ve Yakutî'nin komutasındaki diğer Selçuklu ordusu Güney Azerbaycan'ı ele .geçirmişti. Bizans İmparatoru Konstantin (1042-1055) derhal, Gürcü Prensi Liparid komutasındaki Bizans-Gürcü ve Ermenilerden müteşekkil bîr orduyu Türklere karşı Azerbaycan'a gönderdi. Bu Bizans ordusu. Gence önlerinde yenilgiye uğradı (1045). Ancak İnanç Yabgu'nun oğlu Hasan Bey komutasındaki 20.000 kişilik bir Türk kuvveti Stranga (Büyük Zap) suyu yakınında pusuya düşürüldü. Hasan Bey ve ileri gelen birçok Türk komutanı şehit edildi (1047). Bu olay üzerine İbrahim Yınal, Bizans'a karşı Anadolu seferine memur edildi. Türk ordusu İbrahim Yınal komutasında harekete geçerek Gürcü Prensi Liparid komutasındaki Bizans ve müttefiklerini Hasankale yakınında bir yenilgiye daha uğrattılar (18 Eylül 1048). Bu zafer kesin olarak Azerbaycan'ı Selçuklu hakimiyetine sokmuştur. Türkmenlerin Azerbaycan'da yurt tutması, Sultan Melikşah (1072-1092) devrinde, 1076 tarihinden itibaren görülmektedir. Kuzey Azerbaycan'da Arran ve Mugan bölgeleriyle, Güney Azerbaycan'da Urmiye Gölü'nün batısında kalan yerler, çok sayıda Türkmen topluluklarının yerleşme alanlarıydı. Güney Azerbaycan'da Tebriz, Maraga, Erdebil ve Halhal vilayetleri ile Irak-Acem (Cibal) mıntıkasında henüz Türkmen unsuru azdı. 1076 tarihinden itibaren Gence bir Türkmen şehri olarak anılmaya başlamıştır.

Azerbaycan'ın Türkleşmesinin ilk basamağını Selçuklular çağı teşkil etmekle beraber, bu devre ait Türkçe yer adlarının azlığı dikkat çekmektedir. Bunlar içinde bilhassa Alınca Kalesi, Karabel oldukça önemlidir. Arrali'deki Türkmen nüfusu XII. yüzyıldan itibaren gittikçe artmıştır. Diğer taraftan, Gürcülerin müttefiki sıfatıyla Derbent üzerinden Kıpçak Türklerinin de Azerbaycan'a geldiği görülmektedir. İslâmiyeti kabul eden bir kısım Kıpçaklar, Şemsü'd-din-i Deniz (1146-1172) zamanında Azerbaycan'da müstakil bir Atabeylik haline geldiler. 1225 tarihine kadar bölgeye hakim olan bu hanedanlık zamanında oldukça çok sayıda Kıpçak unsuru Azerbaycan'a yerleşmişti. 1146 tarihinde İldeniz istiklâlini ilan ederken dayandığı güç Gence ve Arran'da yerleşmiş bulunan Kıpçaklar'dı. Tebriz Türklerinin de büyük çoğunluğunu Kıpçaklar teşkil ediyordu. Varlıklarım halen devam ettiren Kengerlü, Karabörk, Karapapah, Becenek, Koman Komanlu, Çakır, Çakırlu, Çomk vb. gibi kabileler Kıpçak menşelidir.

Moğollar Önünden Hindistan'a çekilen (1224) Celaleddin Harezmşah, İran'ı itaat altına aldıktan sonra Azerbaycan'a geldi (l 225). Buradaki İldeniz Oğulları Hanedanlığına son vererek Azerbaycan'a hakim oldu. Kısa süren Harezmşah döneminde çok sayıda Kangılı Türklerin Azerbaycan'a yerleştiği gibi, Vezir Şerefü'l-Mülk'ün gayretiyle yeni yerleşme bölgeleri kuruldu. Şerefü'1-Mülk, yerleşme merkezlerinden başka, Araş Nehri'nden Mugan bozkırına doğru Sultan Hoy, Şerefi, Fahri ve Nizamî gibi dört ark kazdırarak ülke tarımı için oldukça önemli faaliyetlerde de bulunmuştur. Celaleddin, 1228 yılında İsfahan'da Moğollara tekrar mağlup olmuş, daha sonra Anadolu Selçuklular'ı ile bozuşmuş ve Selçuklu Sultanı Alaaddin Keykubad karşısında, l0 Ağustos 1230 tarihinde Yassıçemen savaşını da kaybetmişti. Artık hiçbir yerde tutunamayan Celaleddin, Meyyafankin (Silvan) taraflarında bir Kürt tarafından öldürülmüştür (1231).

Azerbaycan'ın Moğollar tarafından istilâsı, 1230 yılında başlamış ve kısa zaman içinde Şirvan, Bakü, Gence, Berde gibi şehirler Moğolların eline geçmiştir.

Moğol istilâsı öncesinde Azerbaycan, Kuzeybatı İran ve Irak tam manasıyla bir Türkmen ülkesi halini almıştı. Fars bölgesinde Kalaçlar, Huzistan'da Afşarlar, Bağdad ve çevresinde Bayatlar yurt tutmuşlardı. Moğol tehlikesi karşısında Bağdad bölgesinden bazı Türkmen toplulukları Boybeyi Süleymanşah'ın idaresinde Azerbaycan'a göç etmişler, Urmiye ile Van gölü arasına, ayrıca Ahlat ve Hoy taraflarına yerleşmişlerdi. Diğer bir Türkmen topluluğu da Şehabeddin Sevinç Bey idaresinde Maraga ve çevresine hakim olmuştu. Ancak iyi bir siyaset adamı olamayan Celaleddin Harezmşah bu Türkmenleri e bozuşmuş ve Moğol istilâsı öncesinde bunların bir kısmı tekrar Bağdad civarına dönmüştü.

Azerbaycan ve Anadolu'da siyasî durumu iyi değerlendiren Curmagun Noyan, kısa bir zamanda Azerbaycan'a hakim oldu. Ancak Moğol istilâsı sırasında Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan baştan başa tahrip oldu. Bir kısım Türk toplulukları da Anadolu, Irak ve Suriye'ye göç ettiler. Curmagun Noyan'ın yerine tayin olunan Baycu Noyan (1241), Büyük Kağan Mengü'nün kardeşi Hülâgü'yü Azerbaycan'a gönderdiği 1253 yılma kadar bölgede hüküm sürdü, 1256 yılında Azerbaycan'a giren Hülâgü Han, 10 Şubat 1258 tarihinde Bağdad'ı zaptederek Abbasî Hilafetine son verdi. Hülâgü Hanla birlikte İlhanlı dönemi (1253-1336) başladı. Moğolların Azerbaycan'a hakim olması, gerek Azerbaycan ve gerek Anadolu Türklüğü bakımından oldukça önemli sonuçlar doğurmuştur. Hülâgü Hanı, batıya gelirken 200.000 civarında askeri beraberinde getirmişti. Moğol bayrağı altında Azerbaycan'a gelen bu insanların büyük bir bölümü Türkçe konuşmaktaydı. Bunların bir kısmı Türk, bir kısmı ise Türkleşmiş Moğol'du. İlhanlı dönemi daha önceki devirlerden daha fazla Türkçe yer ve şahıs adlarını ihtiva eder. Ebu Said Bahadır Han dönemi (1316-1335) Türkçe'nin Moğolca, Arapça ve Farsça'yı geride bıraktığı bir devir olmuştur. Moğol ordularıyla birlikte Uygur, Kıpçak, Başkurt ve Bulgar Türk toplulukları da Azerbaycan'a girmişlerdir.

İlhanlılar zamanında fetih ve yerleşme hareketleri bir disiplin içinde gerçekleşmiştir. Türk ve Moğol unsurlar, yerli ahaliyi ya bölgeden sürüp çıkarıyorlar ya da mal ve mülklerine el koyuyorlardı. Başlangıçta bu tür olaylar Azerbaycan'da nüfusun oldukça azalmasına sebep olmuştu. Ancak yıkılan, tahrip edilen yerleşme bölgeleri eskisinden daha güzel bir şekilde yeni baştan inşa edilmiş, Türk ve Moğol toplulukları buralara yerleştirilmiştir.

Yerli toplulukların memleketi terk etmelerinin sebepleri arasında, askerlikten muaf tutulmaları, oldukça ağır vergiye bağlanmaları, verimli alanların ıkta olarak ordu mensuplarına dağıtılmasını sayabiliriz.

İlhanlılar dönemi, hem Azerbaycan'ın hem de Azerbaycan'a gelen Moğol unsurun Türkleşmesini sağlamıştı. Türk yerleşmesi, Kuzey Azerbaycan başta olmak üzere, güneyde Maraga, Hoy ve Urmiye Gölü çevresinde, Irak-Acem'de ise Kazvin-Zencan arasında kurulan Sultaniye ve çevresinde oldukça yoğun bir şekilde tamamlanmıştır. İlhanlılarla beraber Türk kültürü Azerbaycan'a tamamen hakim olmuş, fikrî ve mimarî alanda sayısız eserler ortaya konmuştur. Diğer yandan, uzun zamandan beri bölgede görülen feodal yapı tamamen yıkılmış ve yerini küçük arazi mülkiyetine terk etmiştir. Azerbaycan'ın bu sosyal yapısı. Çarlık Rusyası'nın bütün çabalarına rağmen 1920 yılına kadar süregelmiştir.

Son İlhanlı hanı Ebu Said (1316-1336)'in ölümünden sonra, ülkede baş gösteren karışıklık İlhanlı kumandanları arasındaki rekabet yüzünden daha da büyümüştü. 1333-1336 yıllarında ilhanlıların Anadolu valisi olan Celayirli Şeyh Hasan, bazı kaynakların da belirttikleri gibi Rumer'in başında Azerbaycan'a girerek hakimiyeti eline geçirdi. Ancak Azerbaycan'a giren Küçük Şeyh Hasan karsısında mağlup olarak (1340), Bağdad'a çekildi. Celayirli Şeyh Hasan'ın merkez Bağdad olmak üzere kurduğu Celayiroğulları Hanedanlığı 1411 yılına kadar devam etmiştir. Ebu Said Hanın ölümü üzerine Azerbaycan'da, Çobanlı Küçük Şeyh Hasan ile Celayirli Büyük Şeyh Hasan arasında meydana gelen iktidar kavgası, Anadolu'dan çok sayıda Türkmen topluluklarının Azerbaycan'a gelmesine sebep oldu. Kısa bir süre sonra bölgeden geçen ünlü İspanyol seyyahı Klaviho, Tebriz ve çevresini anlatırken, ahalinin Türkmen olduğunu açıkça belirtmektedir.

Büyük Şeyh Hasan'ın ölümünden sonra (1356), Celayir hanedanın başına Şeyh Üveys Bahadır Han (l356-1374) geçti.Onun zamanında Tebriz ve çevresi tekrar ele geçirilerek (1358-59) ülkenin bütünlüğü sağlandı. Celayiroğulları 1386-1387 seferi sonunda Türkistan Emiri Timur'a boyun eydilerse de, Timur'un ölümünden sonra (1405), kısa bir süre daha Azerbaycan'a hakim oldular.

Ölümü İran'da büyük karışıklığa sebep oldu; Nadir Şahın oğulları, Kaçarlar ve Zend ailesi İran tahtı için birbirleriyle kıyasıya mücadeleye başladılar. 1747 tarihi, Azerbaycan için bir dönüm noktasıdır. Bundan böyle İran'da hakim olan hanedanlar Aras'ın kuzeyine bir daha sahip olamadılar. Kuzey Azerbaycan'da yeni bir dönem "Hanlıklar dönemi" başladı, Azerbaycan Hanlıkları, Rus istilâsına kadar bazen tam istiklâllerine sahip olmuş, bazen de komşu devletlerden (Osmanlı-İran-Rusya) birinin hakimiyetini tanımak suretiyle varlıklarını devam ettirmişlerdir.

B. Azerbaycan Hanlıkları Dönemi (1747-1844):

Nadir Şahın öldürülmesinden sonra Azerbaycan'da müstakil ve yarı müstakil bir takım hanlıklar ortaya çıkmıştır. 18. yüzyılın ikinci yarısından itibaren tarih sahnesinde görülen bu hanlıklar, başlangıçta mülkiyet prensibine göre kurulmuşlardı. Daha sonraları halkın reyi ile işbaşına gelen hanlar, zamanla veraset yoluyla idareye el koydular. Komutanlık dışında Azerbaycan hanları savaş, barış vb. önemli konularda halkın reyine başvururlardı. Sonraları tamamen müstakil hale gelen hanlar, yetkilerini ve hukuklarım genişlettiler. Mahallî halkın üzerinde tam anlamıyla hakimiyetlerini kurdular. İlk zamanlarda hanların belli bir gelirleri yoktu. Taşınır ve taşınmaz mal üzerinde tasarrufları yoktu, Kendilerine geçimleri sağlayacak kadar hanlık toprağının bir kısmı veriliyordu. İç güvenlik, şehirlerde naipler, köylerde jandarma tarafından sağlanırdı. Jandarmalar aynı zamanda posta işlerine de bakarlardı. Jandarmalara "çapar" adı verilirdi. Naipler ve çaparlar han tarafından tayin edilirdi.

Sosyal düzen şeriat ve töre üzerine kurulmuştu, Yargı yetkisi şeriat mahkemelerine aitti. Kadılar hanlar tarafından tayin edilir, hükümler hanlar tarafından yerine getirilirdi. İdam cezası veya af, hanın yetkileri arasındaydı. Hanların hükümet işlerini yürüttükleri yere "divanhane" denilirdi.

En son, İlisu Sultanlığının işgali tarihi olan 1844 yılına kadar Azerbaycan'da hüküm süren Hanlıklar şunlardır:

Karabağ Hanlığı: Kurucusu Cavanşirlerden Penah Ali Handır. Penah Ali Han Azerbaycan'ın politik birliği için büyük gayret sarf etmiş, bunun için Gence Hanlığı ile mücadele etmişti. 1749 yılında kurulan bu hanlık 1822 tarihinde Ruslar tarafından işgal edilmiştir.

Gence Hanlığı: Kurucusu Ziyadoğlu sülalesinden Şahverdi Handır. 1741 yılında istiklâlini kazanan Gence Hanlığı, 1804 yılında Rus işgaline uğramıştır.

Şeki Hanlığı: Kurucusu Hacı Çelebi Handır. 1747 yılında istiklâl kazanmış; 1806 yılında Rus hakimiyetini tanımak zorunda kalmıştır.

Şirvan Hanlığı: 1722 yılından itibaren Şamahı,Gökçuy ve Cevad gibi üç idari bölgeye ayrılmış ve çeşitli aileler işbasına gelmiştir. 1820 yılında Rusya'ya ilhak olunmuştur.

Kuba Hanlığı: 1726 yılında Hüseyin Ali Han tarafından kurulmuştur. Oğlu Feth Ali Han (1758-1789) Azerbaycan'ı birleştirmek gibi büyük emeller peşinde koştu. Ruslar'ın Kafkasya'ya girmesinden sonra bu hanlık da 1806 yılında istiklâlini kaybetmiştir.

Bakü Hanlığı: Mirza Muhammed Han tarafından kurulmuştur (1747). Şeki ve Şirvan ile birleşik bir devlet kurulmak istenmiş ancak başarılı olamamıştır. Rus kuvvetleri 1806 yılında Bakü'yü işgal ettilerse de Bakü hanı Hüseyin Kulu Han mücadeleyi sürdürmüş, nihayet 1828 Türkmençay Antlaşmasıyla tamamen Rus hakimiyetine girmiştir.

Talış Hanlığı: 18. yüzyıl başlarında kurulan hanlık, varlığını 1813 yılma kadar devam ettirmiş ve Gülistan Antlaşmasıyla Rusya hakimiyetine girmiştir.

Derbent Hanlığı: Nadir Şahın ölümünden sonra (1747), müstakil bir hanlık haline gelen Derbent, 1765 tarihinde Baku Hanı Feth Ali Hanın eline geçmiştir. Ruslar ilk defa Mayıs 1796'da Zubov komutasında bir kuvvet göndererek şehri ele geçirdilerse de bu işgal kısa sürdü. 1806 tarihindeki işgal ise kalıcı oldu ve General Glasenapp şehirde Rus yönetimini tesis etti.

Nahçıvan Hanlığı: 18. yüzyıl ortalarından itibaren mevcudiyeti bilinen Nahçıvan Hanlığı, 1828 Türkmençay Antlaşmasıyla İran tarafından Rusya'ya terkedilmişti. Son Nahçıvan hanı Kerim Han Kengerli zamanında Rus işgali tamamlanmıştır.

İrevan Hanlığı: 1747 tarihinde istiklâlini kazanan İrevan Hanlığı 1779 yılında Kaçar hakimiyetini kabul etmek zorunda kalmıştı. Rusların istilâ teşebbüsleri 1800'lerdcn itibaren gelişmeye başladı ve nihayet, 1827 tarihinde İrevan'a hakim oldular.

İlisu Hanlığı: 1747 tarihinde itibaren istiklâlini kazanan bu hanlık "İIisu Sultanlığı" olarak da bilinir. 1844 yılı, Azerbaycan genelinde Rus işgalinin tamamlandığı tarih oldu.

Güney Azerbaycan'da ise Tebriz, Urmiye, Erdebil, Hoy, Maku, Marağa ve Karadağ hanlıkları vardı.

C. Rus Hakimiyeti

Kafkasya ile Rusya'nın ilgilenmesi için çok önemli sebepler vardı. İran ve Türkiye ile önemli bir ticaret bölgesi olması, ipek, pamuk, bakır gibi yeraltı zenginlikleri, seyrek nüfuslu toprakların Rus halkı için kolonileştirilmesi bu sebepler arasında sayılabilir. Ayrıca, önemli bir neden de Kafkasya'nın Hind Okyanusu, Basra Körfezi istikametinde yayılabilmesi için önemli bir geçiş alanı oluşturmasıydı. Petro'nun sıcak denizlere inme politikasının gerçekleşmesi için Kafkasya'nın ele geçirilmesi gerekiyordu. Petro zamanında 1722 tarihinde yapılan İran seferi sırasında Hazar Denizi kıyısında Lenkeran'a kadar dar bir sahil şeridi ele geçirilmiş, ancak 1735'te Afşar Nadir Şah, Rusları tekrar Terek Nehri'ne geri çekilmeye zorlamıştır.

Rusya'nın Kafkaslara doğru ilerlemesi, II. Yaketerina döneminde (l763-1796) daha büyük hız aldı. Kırım ve Kuban Nehri arasındaki bölgenin 1785 tarihinde Rusya'nın eline geçmesi sonucu, Rusya Kafkasya'nın büyük bir bölümüne hakim oldu. Rusya bundan yeterince faydalanarak, Transkafkasya devletlerinin içlerine sık sık müdahale etme fırsatını kaçırmadı. O sırada siyasî durumu oldukça karışık olan Gürcistan'da Kral II. İrakli, Rusya'nın himayesini kabul etmekte ilk adımı attı. Onu İmeratyalı I.Salamon ileTarku'nun Dağıstanlı yöneticisi Murtaza takip etti.

1784 tarihinde Gürcistan'ı istilâ eden Rusya, Kafkasya'yı istilâ edebilmek gayesiyle ciddî teşebbüslerde bulundu. General Zubov, Kafkasya Azerbaycan'ın işgaline başladı. Ancak Çariçe Il. Yaketerina'nın ölümü (6 Kasım 1796) 1796 Rus istilâsını durdurdu. Kafkasya'daki Rus ordusu tamamen imha edildi.

1801'de Çar I. Alexandr (1800-1825) Rusya'nın himayesinde bulunan Gürcistan Krallığı topraklarını da kapsayacak şekilde, bölgede Gürcü eyaletini kurduğunu ilan etti. Bu eyaletin sınırları Azerbaycan'a ait Kazak ve Şemseddil Sultanlıklarının topraklarım da kapsamaktaydı. Böylece, Rusya'nın Gürcistan'da başlattığı "himaye" politikası, siyasî istilâya dönüşmüş oluyordu. Hazırlıklarını tamamlayan Rusya, kısa bir aradan sonra ''Azerbaycan Savaşları"nı yeniden başlatmakta tereddüt etmedi.

Kafkasya'daki Rus komutanı Gürcü asıllı General P.Tsitsiyanov, Gürcistan'daki Rus hakimiyetinin tam anlamıyla tesisi ve devamı için doğuda Hazar Denizi'ne, güneyde Aras Nehri'ne kadar olan bölgenin ele geçirilmesini lüzumlu görmekteydi. Tsitsiyanov, başlangıçta savaş yapmadan, bölgedeki Azerbaycan Hanlıklarını Rus himayesine girmeye ikna etmeğe çalıştı. Rusya'nın teklifine göre, Azerbaycan Hanlıkları içişlerinde serbestliği tanınıyor, hanların siyasî konumları, hanedanların veraset hakları güvence altına alınıyordu. Buna karşılık her hanlıkta bir Rus garnizonu yerleştirilecek, savaş yetkisi ve dış politika Rusya'nın tekelinde olacak, her hanlık nakdî veya aynî (bunun içine ipek de girmektedir) yıllık belli bir vergi vereceklerdi. Bu şartları kabul eden Karabağ, Şirvan ve Şeki hanlıklarıyla antlaşmalar yapılmış, direnmek isteyen hanlıkların üzerine asker gönderilmesi kararlaştırılmıştı. P.Tsitsiyanov komutasındaki Rus orduları ilk olarak Gence üzerine yürüyerek 22 Kasım 1803 tarihinde şehri kuşattılar. Cevad Man ve Gence halkı şehri Rus istilâ ordusu karşısında kahramanca savundu. 3 Ocak 1804 tarihinde Ruslar, başta Cevad Han olmak üzere 7000'i aşkın şehidin üzerine basarak şehre girebildiler. Daha sonra Gence'ye Çar'ın eşinin adı olan Yelizavetapol Uyezdi (ülke) adı verildi. Ancak Azerbaycan Türkleri bu ismi hiçbir zaman benimsemeyeceklerdir.

General P.Tsitsiyanov, 1805 yılı yaz başlarında, General-mayor Zavalişin'i Bakü üzerine göndermişti. Zavalişin, Bakü civarında (Car-Balaken dağlık bölgesinde) Hüseyin-Kulu Hana yenilerek çekildi. Bunun üzerine bizzat General Tsitsiyanov Bakü üzerine yürüdü. Şehre girdiği sırada Ömer Hamza adlı bir Türk tarafından yaveri Knvaz Yeristov'la birlikte öldürüldü. Ruslar tekrar geri çekildiler. Ancak Tsitsiyanov'un yerine atanan General Kont İvan Gudoviç Bakü'yü ele geçirdi (1806). Hüseyin Kulu Han kuvvetleriyle Azerbaycan içlerine çekilerek mücadelesini 1828 yılma kadar devam ettirdi.

Kuba Hanlığı, General Bulgakov tarafından kolayca ele geçirildi. Ancak, İrevan Hanlığı Rus istilâsına karşı koymakta devam ediyordu. General Gudoviç 16-17 Kasım 1807'de mağlup olunca yerine General Tarmasov atanmıştır. Buna rağmen İrevan Hanlığı kolay kolay teslim olmadı. İrevan hanı Hüseyin Han, Ruslara karşı 1827 yılına kadar direnmiş, nihayet General Paskeviç 6 Ekim 1827 tarihinde şehre girebilmiştir.

Azerbaycan'a birçok kollardan giren Rus orduları hiç ummadıkları bir direnmeyle karşılaşmışlardı. Lenkeran hanı Sadık Han, hayatı pahasına hanlığını müdafaa etmiş ve başta General Kotlyarevski olmakla Ruslara çok ağır kayıplar verdirmişti.

Zakalala bölgesinde ise Ruslar tam anlamıyla bozguna uğramışlardı. General Gulyakov öldürülmüş, çok az bir Rus kuvvetini Gürcü asıllı Arbeliyani kurtarabilmişti.

Rus istilâsı karşısında Azerbaycan hanları tamamen yalnız kalmışlardı, Osmanlı İmparatorluğunun bölgeye müdahalesi imkansızdı. Diğer yandan İran'da hüküm süren Kaçar hanedanı Rus istilâsı karşısında başarılı olamadı. 1804 tarihinde İran hükümdarı olan Feth Ali Şahın oğlu Abbas Mirza, İrevan ve Nahçıvan hanlarının talepleri ile Rusya'ya karşı savaş açtıysa da. Eçmiyazin'de mağlûp oldu. İnatla mücadeleyi yürüten Kaçar hanedanı 1806 tarihinde Karabağ ve Seki hanlıklarında etkili olacaktır. Ancak uzun sürecek bu mücadelede Rusya tedricen de olsa bölgede hakimiyetini kabul ettirecektir. Rusya'yı bir ölçüde engelleyen asıl önemli faktör Osmanlı Devleti ile devam eden savaştı. Buna rağmen Rusya 1806 tarihinde Bakü ile Guba'yı, 1809 tarihinde de Talış'ı ele geçirdi. Osmanlı Devleti ile 1812 tarihinde savaş haline son veren Rusya, Kafkasya'da bütün gücü ile İran Kaçar hanedanı üzerine yüklendi. İran kısa süre içinde Rusya'ya mağlûp olarak Gülistan Antlaşması (1813)'ın yapmak zorunda kaldı. Bu antlaşma ile İran Dağıstan ve Kuzey Azerbaycan'ı tamamen Rusya'ya bırakmak zorunda kalmıştır. T.Swietochowski'nin, bölgedeki İran iddialarının Rusya tarafından, daha önce Kuzey Azerbaycan'daki hanlıkların bağımsız olmaları ileri sürülerek reddedilmesi olayını "geçmişe ilişkin de olsa, Azerbaycan'ın ilk ve son defa bağımsızlığının tanınmasıydı" şeklindeki yorumuna katılmak mümkün değildir. Çünkü bu antlaşma Rusya'nın kesin olarak Kuzey Azerbaycan'a yerleşmesine imkân sağlamıştır.

Gülistan Antlaşması, bilâhare Ruslar tarafından ihlâl edilince, Rusya-İran savaşları yeniden başlamış (1826). Bu arada Azerbaycan'da bir istiklâl mücadelesi başlamıştır. Lenkeran, Şamahı ve Nuha Kaçar hanedanından Feth Ali Şah (?) (Abbas Mirza) tarafından ele geçirilmiş, bir Rus ordusu da Nuha'da kuşatılmıştı. Bu arada Talış hanı Ruslara karşı başkaldırmış, Karabağ, Şirvan ve Şeki'ye ise eski hanlar hâkim olmuştu.

Çar I. Nikola (1825-1855) gerek İran saldırısını ve gerekse Azerbaycan hanlıklarındaki isyanları bastırmak için Kafkas Orduları Başkomutanlığına A. R. Yermolov'un yerine İ. Paskeviç'i atadı. General Paskeviç kuvvetli bir orduyla Azerbaycan istiklâl mücadelesini kırdığı gibi, Şah Abbas Mirza'yı da mağlûp ederek Tebriz'i ele geçirdi. İran şahı Feth Ali Şah bunun üzerine barış antlaşmasına vardı. 22 Şubat 1828 tarihinde taraflar arasında imzalanan Türkmençay Antlaşması, Aras'ın kuzeyindeki toprakların Rusya'ya terkini öngörmekteydi.

1747 yılında başlayan, daha sonra 1813 Gülistan ve 1828 Türkmençay Antlaşmalarıyla da devam eden Azerbaycan'ın parçalanması olayı gerçekleşmiş, Aras ile Talış dağlan Azerbaycan'ı ikiye bölmüştü. Bundan sonra Kuzey ve Güney Azerbaycan Türklerinin tarihleri ayrı bir seyir takip edecektir.

İran'ı 1828 Türkmençay Antlaşmasıyla saf dışı bırakan Rusya, diğer yandan Osmanlı Devleti ile de savaşa başlamış (1828-1829) ve doğudan General Paskeviç komutasındaki Rus ordusu Kars, Ardahan, Hasankale ve Erzurum'u ele geçirmişti. Bunun üzerine Osmanlı Devleti oldukça ağır şartlara haiz Edirne Antlaşması (Eylül 1829)'nı imzalamaya mecbur oldu. Osmanlı Devleti Rusya'nın İran'la yapmış olduğu Türkmençay Antlaşmasında yer alan Dağıstan ve Nahçıvan'ın Rusya'ya verilmesi şartını kabul etti.

Kafkasya'yı işgal eden Rus kuvvetlerine karşı yer yer mücadeleler sürdürülmekteydi. Türkmençay ile İran'ın, Edirne Antlaşması ile de Türkiye'nin aradan çekilmiş olmasına rağmen Rusya, ancak 1844 tarihinde İlisu Sultanlığı (Zakatala)'nı da ortadan kaldırarak Kafkasya'ya hâkim olabildi. 1854-1855'te yapılan Kırım Savaşı Kafkasya için bir ümit ışığı olarak çok kısa sürdü. Ancak bu esnada Dağıstan'da, yanında Ahverdil Muhammed, Hatinav Musa, Kabet Muhammed, Nur Muhammed, Şuayıp Molla, Taş Hacı, Danyal Sultan ve Hacı Murad olmakla Şeyh Şâmil (?-1871) Ruslara karşı istiklâl mücadelesine başlamıştı. Kafkasya'nın coğrafi yapısından da faydalanan Şâmil, gerilla savaşı şeklinde mücadelesini 1859 yılına kadar sürdürdü. 6 Eylül 1859 tarihinde Gunip kalesi düştü ve Şâmil esir alındı. Dağıstan bölgesindeki mücadele 1864 yılına kadar devam etti. 1864 yılından itibaren Rusya'nın Kafkasya'daki hakimiyeti tam anlamıyla pekişmiş ve Kafkasya milletleri Rusya'nın tebaası durumuna düşmüşlerdir.