TÜRK ORDUSU'nun düzenlediği Kıbrıs Barış Harekatı'nı anlatan güzel bir makale...ALINTIDIR
Askeri Açıdan Kıbrıs Barış Harekatının Oluşumu, Gelişmesi ve Sonuçları
Arş. Gör. Sibel Akgün
Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi
Uluslararası İlişkiler Bölümü
Doğu Akdeniz'in Sicilya ve Sardunya’dan sonra üçüncü büyük adası olan Kıbrıs, tarih boyunca siyasi ve stratejik açılardan önemi olan bir adadır. Yavuz Sultan Selim’in Mısır'ı alması Osmanlı Devleti’nin Akdeniz'in doğusundaki egemenliğini ve güvenliğini tamamlaması açısından Kıbrıs'la doğrudan ilgilenmesine neden olmuş ve Ada 1571 yılında II. Selim döneminde Venedik Cumhuriyetinden alınmıştır. 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı sonunda imzalanan Ayastefanos Anlaşması uyarınca Osmanlı İmparatorluğu’nun kaybettiği Kars, Ardahan ve Batum'dan Rus ordularının geri çekilmesi taahhüdü ile Kıbrıs Adası 4 Haziran 1878 de İngiltere'ye kiralanmıştır. Adadaki etnik kimliklerin belirginleşmesinin daha da ön plana çıktığı bu dönem sonrası 5 Kasım 1914'te Kıbrıs'ı ilhak eden İngiltere, 1923 Lozan Anlaşması'nın 16. ve 21. maddeleri ile bu ilhakı resmileştirmiştir.
I.Dünya Savaşı sonrası yoğunlaşan sömürgelerin bağımsızlık sürecinde adada self- determinasyon hakkına dayanarak dile getirilen bağımsızlık taleplerine Türk ve Rum toplumları arasındaki gerginlikler de eklenince 1950'li yıllarda İngiltere bazı ayrıcalıklar karşılığında adada self- determinasyon ilkesinin uygulanmasını kabul etmiştir. İngiltere, Yunanistan ve Türkiye arasında yapılan müzakereler sonucu imzalanan 11 Şubat 1959 Zürih ve 19 Şubat 1959 Londra Anlaşmaları ile 16 Ağustos 1960 yılında iki halkın ortak egemenliği ve yönetiminde iki toplumlu Kıbrıs Cumhuriyeti kurulmuştur.
1960 yılında kurulan Kıbrıs Cumhuriyeti ile Adada bir anlamda dondurulan etnik çatışma 21 Aralık 1963 yılında Lefkoşa'da yaşanan olaylar sonucu 11 yıl sürecek sıcak çatışmalara dönüşecektir. İlk aşamada 1964 Ocak ayında Kıbrıs Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Makarios'un İttifak ve Garanti Antlaşmalarını feshettiğini açıklaması, Adadaki Türk ve Rum toplumu arasında nazik bir denge kuran anlaşmalarla kurulan Kıbrıs Cumhuriyeti’ni fiili olarak yıkacaktır ve Türk toplumunun bağımsız devlet kurma çabalarını da beraberinde getirecektir. 1964 yılında Adadaki Türk toplumunca oluşturulan “ Genel Komite”, 1967 yılında “Kıbrıs Geçici Türk Yönetimi'ne”dönüşecek ve 1968'te başlayan toplumlararası görüşmelerden 1974 yılına kadar herhangi bir sonuç alınamayacaktır.
Adadaki Rum yönetiminin Yunanistan'la iktidar mücadelesi 21 Kasım 1967'de Yunanistan'da iktidara el koyan Albaylar Cuntası’nın 15 Temmuz 1974'te Makarios'a karşı gerçekleştirdiği darbe ile sonuçlanmıştır. Türkiye bu darbeyi gayri meşru bir askeri yönetimin kurulması olarak değerlendirmiş ve adadaki Türk toplumunun güvenliğinin sağlanması açısından Kıbrıs'a çıkarma harekâtı kararı almıştır.
Bu yazıda Türk savaş tarihine başarılı ve savunma karakteri ön plana çıkan bir harekât olarak geçen ancak Kıbrıs konusunu ulusal ve uluslararası toplumun gündeminden bugüne kadar düşürmeyen Kıbrıs Barış Harekâtı, hazırlık safhasından başlayarak tüm yönleriyle incelenecektir.
A- KIBRIS'A ÇIKARMA YAPILMADAN ÖNCEKİ HAZIRLIKLAR
Yunanistan'daki cunta yönetimi tarafından planlanan darbe 15 Temmuz 1974 sabahı Rum Milli Muhafız Ordusu (RMMO) tanklarla Makarios'un başkanlık sarayına saldırısı ile başladı. Geçici hükümet başkanlığına EOKA'cı Nikos Sampson'un geçtiği açıklandı. Darbenin ardından 15 Temmuz 1974 Pazartesi sabahı, Cumhurbaşkanlığına getirilen Nikos Sampson ilk iş olarak “ Kıbrıs Elen Cumhuriyeti'ni” ilan etti.
Yunan darbesinin yapılması ve arkasından Rumlar arasında çatışmaların çıkması Kıbrıs Türk kesiminde büyük bir telaş yaratırken, Kıbrıs Türk Lideri Rauf Denktaş “ Darbenin Rumlar arasında bir iç mesele olduğu ve Türkleri ilgilendirmediği için sakin bir tavır içinde beklemek gerektiğini” vurgularken, Türkiye'nin müdahale etmesi talep ediliyordu.
15 Temmuz'da Ankara'da gelişmeleri değerlendirmek üzere Milli Güvenlik Kurulu acilen toplandı. Darbe haberi alındığında bunun ne anlama geldiğini değerlendirmekte zaman yitirilmedi. “ Sampson darbesinin Türkiye'nin güvenliği yönünden önemi üzerinde durularak birkaç yıl sonra, hatta resmi seçim ile Kıbrıs'ta Enosis'in ilanının olacağı aşikârdı. Böylece, Akdeniz'de Türkiye'nin sıcak karnında bir Yunan adası ve Yunan üssü olacaktı. Orta ve Güneydoğu Anadolu Yunan uçaklarının menziline girecekti. Şimdi tepki gösterilmediği takdirde Kıbrıs ileride Türkiye için büyük bir tehlike olabilecekti ”. Garantör Devletlerin ahdi yetki ve yükümlülükleri anımsatılarak özellikle Yunanistan'ın müdahaleci devlet olduğu ve bu yetkisini Kıbrıs'ta varolan Anayasal düzenin korunması amacıyla kullanılması gerektiği halde; bu yetkisini kötüye kullanarak darbeyi Rum Milli Muhafız Ordusu kuvvetlerine azmettirdiği için bu devletle danışmaya gerek olmadığı noktası üzerinde durulmuştur. Ancak, harekât için gerekli olan hazırlanma süresine kadar siyasi gelişmelerle zaman kazanılmasına çalışılacaktı. O gece çıkarmanın 20 Temmuz 1974 sabahı yapılması kararlaştırıldı.
Garantör devlet olması nedeniyle İngiltere ile görüşme isteğinde bulunuldu ve 17 Temmuz 1974 tarihinde dönemin Başbakanı Bülent Ecevit Londra'ya gitti. Yapılan görüşmelerde İngilizlerin, daha çok askeri müdahaleye başvurulmadan, darbeden önceki durumun nasıl geri getirilebileceği konusun üzerinde durdukları dikkati çekmiştir.
Ecevit Londra'da iken ABD Başkanı Nixon durumu Türkiye ve İngiltere ile müzakere etmek ve daha sonra Atina'ya giderek Yunan Hükümeti'yle görüşmek üzere Dışişleri Bakanlığı Müsteşarlarından Joseph Sisco'yu hemen Avrupa'ya göndermiştir. Ecevit durumun vahametini Sisco'ya anlatmaya çalışmış ve yitirilecek zaman bulunmadığını ifade ederek darbe ile barışçı çözüm yolunun Yunanistan tarafından kapatıldığını anlatmak istemiştir. Sisco sonunda Türkiye'den 24 saat harekete geçmemesini istemiş ve derhal Atina'ya uçmuştu.
İşaret edilen bütün siyasal, diplomatik ve askeri etkinlikler yürütülürken, bir yandan da askeri hazırlıklara hızla devam edilmiştir. Harekâta katılabilecek satıh birlikleriyle muharebe ve idari destek birlikleri Mersin-Taşucu bölgesi ve civarında yığınak yapmaya devam etmiştir. Deniz ve Hava Kuvvetleri bir yandan savaş hazırlıklarını yürütürken buna paralel olarak Mersin-Taşucu- Kıbrıs üçgeni ve civarında keşif ve devriye harekâtını sürdürmüştür.
Türkiye, Kıbrıs'a müdahale edebilmek için deniz aşırı harekât gereklerine uygun olarak yıllardır imkânlarını arttırıyor ve 1963 Kanlı Noel olaylarından beri Kara, Deniz ve Hava Kuvvetlerini koordine etmeye çalışıyordu. 1974 Temmuz'unda Türk Ordusu, iki taburu paraşütle atabilecek, bir taburu helikopterle taşıyabilecek, dört taburu, bir kısım tank ve topla birlikte bir defada denizden çıkarabilecek durumdaydı. Bu kabiliyetini 23 saatte iki taburu paraşütle atarak, bir taburu helikopterlerle taşıyarak ve 48 saat sonra da dört-beş taburu denizden çıkararak takviye edebilmekteydi. Türk Ordusu Güney'de Kıbrıs'a karşı hazırlanırken, Batı da olası bir Yunan savaşına karşı önlem aldı. Trakya'daki 2. ve 5. Kolordu birlikleri Yunan sınırına hareket etmiş, Batı Anadolu'daki Ege Ordusu sefer görev yerini almıştı.
Gerek 1964 ve gerekse 1967'de Kıbrıs'a çıkarma kararı alındığında ordunun havadan bir harekât için olanakları hemen hemen yok gibiydi. 1967'de Silahlı Kuvvetlerin 6 taşıma uçağı ve 450 paraşütü vardı ki bununla ancak iki bölük kullanılabilirdi. 1974'e gelindiğinde Silahlı Kuvvetler beş bin kişilik bir hava indirme tugayını iki parti halinde de olsa taşıyabilecek taşıma uçağına ve o sayıda da paraşüte sahipti. Helikopter sayısı da bin kişilik bir piyade taburunu tüm silah ve personeliyle bir yerden alıp uzak diğer bir yere taşıyacak sayıya ulaşmıştı. 1967'ye kadar hemen hemen hiç bulunmayan askeri deniz çıkarma araçları da bir kısmı tank da taşıyabilecek şekilde çoğalmıştı. 1972'den sonra özel çıkarma birliği olarak bir deniz piyade alayı kurulmuştu. 1950'den beri savaşmayan (Kore'ye bir tugay göndermenin dışında) Türk Silahlı Kuvvetleri muharebelerin en zorundan biri olan Amfibi Harekât (Denizaşırı) uygulayarak kara-deniz ve hava kuvvetle işbirliği içinde Ada'ya indirme ve çıkarma yapmak zorundaydı.
Harekât Konya'daki İkinci Ordu Komutanı General Suat Aktulga'nın sorumluluğundaydı. Kıbrıs'a İkinci Ordu Komutanlığı'na bağlı Adana'daki 6. Kolordu çıkacaktı. 6. Kolordu Komutanlığı emrine aşağıdaki birlikler verilmişti:
a.Çakmak Özel Görev Kuvveti (Mersin Bölgesinde kurulacak çıkarma tugayı)
b.Komando Tugayı (Bolu'da Mersin Bölgesine gelecek)
c.Hava İndirme Tugayı (Kayseri'de)
d.39. Piyade Tümeni (İskenderun'da)
e.28. Piyade Tümeni (Ankara'da)
f.Kıbrıs Türk Alayı (Kıbrıs'ta)- 650 kişi
g.Bayraktarlık Emrindeki Tüm Kıbrıs Mücahitleri- 7500/ 8000 kişi.
Kıbrıs Rum Kesimin askeri durumuna bakıldığında RMMO 1964 Mart'ında kurulmuş, kara, deniz ve hava kuvvetlerinden oluşmaktaydı. Doğrudan doğruya Yunan Genelkurmay Başkanlığı’na bağlıydı. Komutanı ve diğer subayları Yunanlıydı. 1967 bunalımından sonra Yunanistan'a dönen Yunan askerlerinden bin kadar subay ve astsubay gizlice Ada'da kalarak RMMO’yu eğitmeye devam etmişti. RMMO 5 Yüksek Taktik Komutanlığı'na ayrılmış ve tüm Ada'da örgütlenmişti. 1974 harekâtı öncesi RMMO, 19 piyade taburu, 4 komando taburu, 1 mekanize tabur, 1 zırhlı keşif taburu, 6 topçu taburu olmak üzere 20 bin kişilik bir kuvvete sahipti. Bu kuvvetin 20 tankı, 50 zırhlı personel taşıyıcısı, 463 topu, 382 tanksavar silahı vardı. Bu kuvvete 6 saatte hazır hale gelecek 25 taburluk yedek kuvvet de (Home Guard) katılacaktı. Ayrıca Lefkoşa'nın güneyinde 950 kişilik Kıbrıs Yunan Alayı bulunmaktaydı. Ancak bu alayın bin kadar personeli de gizli olarak Ada'da bulunmaktaydı.
Rumlar 20 Temmuz 1974'e hazırlıksız yakalanmamıştır. 19 Temmuz 1974 günü seferberlik ilan edilirken erken uyarı ikazları ve hava yolları kanalıyla Türk çıkarma birliklerinin Mersin'den çıkışı saptanmıştır. 1964 ve 1967'deki Türk çıkarma tehdidinden dolayı RMMO sahillerde tahkimat yaparak, beton koruganlar ve silah yuvalarıyla savunma için hazırlanmıştı. Kıyı şeritleri öncelikle savunmaya hazırlanmış, beton tahkimatlardan başka sualtı engelleri de yapılmıştı. (Türk çıkarmasının yapıldığı Küçük Pladini Plajı hiç beklenmedik bir yerde olduğu için tahkim edilmemişti). Beşparmak Dağları da ormanlık ve geçit vermez olduğu için bu dağlarda koruganlar, gizli sığınaklar ve beton silah mevzileri hazırlanmıştı. RMMO Ada küçük olduğu için kuvvetlerini bir yerden diğer yere kısa zamanda kaydırabilmek gibi önemli bir avantaja da sahipti.
Askeri harekât planı iki aşamalıydı;
- “ Birinci Barış Harekâtı: Kıbrıs Türk Kuvvetleri Alayı (KTKA) ile Lefkoşa ve Boğaz Sancakları'nın Girne Boğazı- Gönyeli - Lefkoşa üçgenini güven altına almasından sonra, hava indirme ve Komando Tugayları ile aynı bölgeye hava indirmesi ve uçar birlik harekâtı yürütülürken; bu harekât ile koordineli olarak Amfibi Alayı ve 50. Piyade Alayı Muharebe Grubundan kurulu ÇAKMAK Özel Görev Kuvveti ile Girne'nin batısındaki Yavuz Plajı’na amfibi harekât yapılacak ve çıkarma yapan kuvvetle, hava indirmesi ve uçar birlik harekâtı ile Ada'ya indirilen kuvvetler arasından birleşme sağlanacaktı. Harekât baskın tarzında ve hava tehdidi göz önünde bulundurulmayarak planlanmıştı. Eldeki, çıkarma ve helikopter miktarı gibi mevcut imkânlar, harekâtın iki safhalı yapılmasını gerektiriyordu.
- İkinci Barış Harekâtı: Birinci Barış Harekâtı sonunda gerçekleşecek durum ve koşullara bağlı olarak, emirle, 28. ve 39. Piyade Tümenleri Ada'ya çıkarılacak ve saldırı harekâtını sürdürmek suretiyle ŞAHİN (Mağusa - Lefke) çizgisine kadar olan bölge ele geçirilecekti. Bu plan harekâtta aynen uygulanmıştır”.
RMMO'nun planları ise şöyleydi;
- Afrodit Planı: Bu plan Ada'ya yapılacak çıkarma ve indirmelere karşı koymaya yönelik bir plandı. AFRODİT Planı; LEON Planı, AETOS Planı ve VELOS Planı olmak üzere üç alt plandan oluşmaktaydı. LEON Planı Magosa Bölgesine, AETOS Planı Güzelyurt Körfezi'ne ve VELOS Planı Girne Bölgesine yapılacağı göz önüne alınan Türk Birliklerine karşı uygulanmak üzere geliştirilmiş planlardı.
- Yunan Kontenjan Alayı’nın görevi hava desteğinden ve her türlü ağır silahlardan mahrum Türk Alayı’nı 20 Temmuz gecesi imha etmek ve RMMO'nun birlikleriyle inen ve çıkan birlikleri denizden püskürtmekti.
- RMMO muhtemel Türk çıkarmasını birinci öncelikle Magosa'dan, indirme ve uçarbirlik harekâtını Lefkoşa'nın kuzeyinden yapılacağını değerlendirerek savunmasını ve kuvvet çoğunluğunu Magosa ve Lefkoşa Bölgelerinde olacak biçimde düzenlemişti.
Kıbrıs Yunanistan'a ortalama 900 km, Türkiye'ye ise 70 km mesafede bulunduğu için Yunan savaş uçaklarının Kıbrıs'taki kuvvetlerini destelemesi oldukça zordu. Dolayısıyla hava hâkimiyeti Türkiye'nin elindeydi. Deniz hâkimiyeti de hava kuvvetlerinin yardımıyla Türkiye lehine çevrilebilirdi. Bununla beraber Kıbrıs'a bir deniz aşırı harekât yapılacak olması yine de bazı zorluklar ve tehlikeler taşımaktaydı. Harekâtın birinci safhasında ve ilk gün topçu ve tanktan yoksun olarak havadan inecek ve denizden çıkacak kuvvetlerin kendisinden sayıca üstün düşman kuvvetlerine dayanması zor olabilirdi. Kıbrıs'taki kuvvetler deniz yoluyla ancak iki gün sonra yeni birliklerle takviye edilebilirdi. Havadan helikopterle birlik getirilmesi ancak küçük çapta olabilirdi. Üstelik Yunan Kıbrıs Alayı'nın içinde katkı sağladığı RMMO iyi eğitilmişti ve sanıldığından daha güçlüydü.
B- BİRİNCİ BARIŞ HAREKÂTI (20-22 TEMMUZ 1974)
19 Temmuz'u 20 Temmuz'a bağlayan gece Ankara'da hararetli müzakereler sonuçlanmadı ve ABD Dışişleri Bakanlığı Müsteşarı Sisco'nun Ankara'dan aynı gece ayrılmasından sonra Türk havaalanları trafiğe kapatıldı. Aynı gece 22 Türk savaş gemisi ve diğer gemiler de Mersin limanından harekete geçmişlerdi.
Gece 05.22'de başlayan harekât sonunda sabah saat 06.00 sularında Lefkoşa üzerinde Türk jetleri görüldü. Uçakların çıkarma bölgesi ve derinliğindeki bölgeleri dövmesinden sonra, gemi topçusu çıkarma bölgesinin yumuşatılmasını sürdürürken çıkarma araçları da hedeflerine yaklaşmış bulunuyordu. Ada'nın doğal yapısı ve arazi değerlendirmesi sonucu çıkarma bölgeleri genel olarak Mağusa ve Larnaka körfezlerinden yapılırken Türk Barış Kuvvetleri yetkilileri Girne bölgesini, amfibi harekât için beklenmeyen bölge olduğu için ve baskın harekâtını başarılı bir biçimde uygulayabilmek için seçmişlerdi. Harekâtın en önemli bölümlerinden biri bu plajın seçimidir. Düşmanın çıkarma kumsalına bilinçli ilk taarruzu saat 14.00'da Sovyet yapımı 4 tankla gerçekleştirilmiştir.
Aynı saatlerde Kıbrıs'ın kuzeyinde bulunan Girne sahillerine Türk Deniz Kuvvetlerine bağlı savaş gemilerinin ve savaş jetlerinin koruduğu çıkarma botları ve deniz piyadeleri çıkmıştır. Öncü birliklerin önceden saptanan bölgelerde mevzileşmesinden sonra havadan indirmede ikinci, üçüncü ve dördüncü dalgalar halinde gelmiştir.
Türk Barış Harekâtı’nın başlaması ile kendi iç çatışmalarına son veren ve Türk askerleriyle Türk yerleşim merkezlerine saldıran Rumlar, savaşın boyutlarının büyümesine ve daha fazla can ve mal kaybına neden olmuşlardır. Harekâtın ilk gecesi Türk Alayı’na doğru saldırıya geçen Yunan Alayı- RMMO kuvvetleri ile; özellikle Gönyeli, Boğaz, St. Hillarion, Ortaköy, Lefkoşa, Beşparmak Dağları ve çıkarma bölgesin de çok şiddetli çatışmalar olmuş, Mağusa ve Lefkoşa hariç birçok büyük kasaba Rum- Yunan birliklerinin eline geçmiştir. Barış Harekâtının en kanlı çarpışmaları ve en çok şehit verilen çatışmalar 20 Temmuz gecesi olmuştur .
Üç gün süren çıkarma harekâtı sırasında en büyük kayıp “Kocatepe” savaş gemisinin Yunan savaş gemisi zannedilerek Türk uçaklarınca batırılması olmuştur. Türk Deniz Kuvvetlerine ait TCG Kocatepe muhribi 3410 tonluk, 119 metre boyunda 12,5 metre eninde bir savaş gemisiydi ve 280 kişilik mürettebattan 54'ü bu olayda şehit olmuştur. Bununla birlikte askeri harekâtın ilk aşaması başarılıydı; çok kayıp vermeden havadan ve denizden çıkarma yapılmış, Rum saldırıları püskürtülmüş ve Girne kıyıbaşı ile Pınarbaşı- Gönyeli havabaşı tutulmuş, bu iki bölge Beşparmak Dağları üzerinde birleştirilerek Girne köprübaşı meydana getirilmiştir.
Türkiye'nin Adaya asker çıkarması üzerine BM Güvenlik Konseyi 20 Temmuz 1974'de toplanarak 353 sayılı kararını almış ve taraflara ateşkes çağrısında bulunulmuştur. Güvenlik Konseyi ilktedbir olarak çarpışmakta olan tarafları ateşi kesmeye davet etmekle birlikte, bunun süresini öngörmemiştir. 22 Temmuz tarihinde yeniden toplanan Güvenlik Konseyi bu kez de 354 sayılı kararı alarak aynı taleplerini tekrarlamıştır. Türkiye 22 Temmuz 1974 günü Güvenlik Konseyinin kararına uyarak ateşkes önerisini kabul etmiştir.
Ateşkesin ilan edildiği 22 Temmuz günü Girne - Lefkoşa hattı denetim altına alınmış durumdaydı ama askeri açıdan bazı olumsuzluklar da varlığını sürdürüyordu.“ Adanın % 7'si ele geçirilmişti ve coğrafi olarak Kıbrıslı Türkler adada dağınık olarak yerleştikleri için Türk nüfusunun % 65'i hala Rumların denetimindeki bölgede ve EOKA-B 'nin katliam tehdidi altındaydı. Ayrıca yaklaşık 40.000 Türk askeri 348 kilometrekarelik dar bir alana yığılmıştı ve herhangi bir askeri saldırı karşısında hareket etme yeteneği son derece sınırlıydı”.
