BİLGE KAĞAN ABİDESİ
Doğu Cephesi
Tanrı gibi Tanrı yaratmış Türk Bilge Kağanı,sözüm:
Babam Türk Bilge Kağanı.......Sir,Dokuz Oğuz,İki Ediz çadırlı beyleri, milleti Türk tanrısı üzerine kağan oturdum.Oturduğumda ölecek gibi düşünen Türk Beyleri,milleti memnun olup sevinip,yere dikilmiş gözü yukarı baktı. Bu zamanda kendim oturup bunca ağır töreyi dört taraftaki dim.
Üstte mavi gök,altta yağız yer kılındıkta,ikisi arasında insan oğlu kılınmış. İnsan oğlunun üzerine ecdadım Bumin kağan,İstemi Kağan oturmuş. Oturarak Türk milletinin ilini,töresini tutu vermiş,düzene soku vermiş.Dört taraf hep düşman imiş .Ordu sevk ederek dört taraftaki milleti hep almış,hep tabi kılmış.Başlıya baş eğdirmiş, dizliye diz çöktürmüş.Doğuda Kadırgan Ormanına kadar kondurmuş.İkisi arasında pek teşkilatsız Gök Türkü düzene sokarak öylece oturuyormuş.Bilgili Kağan imiş.Buyruku bilgili imiş tabii,cesur imiş tabii.Beyleri de milleti de doğru imiş. Onun için ili öylece tutmuş tabii.İli tutup töreyi düzenlemiş.Kendisi öylece vefat etmiş.Yasçı,ağlayıcı,doğuda gün doğusundan Bökli Çöllü halk, Çin,Tibet, Avar, Bizans,Kırgız,Üç Kurıkan, Otuz Tatar,Kıtay,Tatabı,bunca millet gelip ağlamış, yas tutmuş.Öyle ünlü kağan imiş.
Ondan sonra küçük kardeşi kağan olmuş tabii,oğulları kağan olmuş tabii. Ondan sonra küçük kardeşi büyük kardeşi gibi kılınmamış olacak,oğlu babası gibi kılınmamış olacak.Bilgisiz kağan oturmuştur,kötü kağan oturmuştur. Buyruku da bilgisizmiş tabii,kötü imiş tabii.Beyleri,milleti ahenksiz olduğu için,Çin milleti hilekar ve sahtekar olduğu için,aldatıcı olduğu için,küçük kardeş ve büyük kardeşi birbirine düşürdüğü için,bey ve milleti karşılıklı çekiştirdiği için,Türk milleti il yaptığı ilini elden çıkarmış,kağan yaptığı kağanını kaybedivermiş.Çin milletine beylik erkek evladını kul kıldı, hanımlık kız evladını cariye kıldı.Türk beyler Türk adını bıraktı.Çinli beyler Çin adını tutarak,Çin kağanına itaat etmiş.Elli yıl işi gücü vermiş.Doğuda gün doğusunda Bökli Kağana kadar ordu sevk edi vermiş.Batıda Demir Kapıya ordu sevk edivermiş.Çin kağanına ilini,töresini alı vermiş.
Türk halk kilesi şöyle demiş:İlli millet idim,ilim şimdi hani,kime ili kazanıyorum der imiş.Kağanlı millet idim,kağanım hani,ne kağana işi,gücü veriyorum der imiş.Öyle diyip Çin kağanına düşman olmuş.Düşman olup, kendisini tanzim ve tertip edemediğinden,yine tabii olmuş.
Bunca işi,gücü verdiğini düşünmeden,Türk milletini öldüreyim, kökünü kurutayım der imiş.Yok olmaya gidiyormuş.
Yukarıda Türk Tanrısı,mukaddes yeri,suyu öyle tanzim etmiştir. Türk milleti yok olmasın diye,millet olsun diye,babam ilteriş Kağanı,annem İlbilge Hatunu göğün tepesinden tutup yukarı kaldırmıştır.Kağan on yedi erle dışarı çıkmış.Dışarı yürüyor diye ses işitip şehirdeki dağa çıkmış,dağdaki inmiş.Toplanıp yetmiş er olmuş.Tanrı kuvvet verdiği için,babam kağanın askeri kurt gibi imiş,düşmanı koyun gibi imiş. Doğuya batıya asker sevk edip toplamış,yığmış.Hepsi yedi yüz er olmuş.
Yedi yüz er olup ilsizleşmiş,kağansızlaşmış milleti,Türk töresini bırakmış milleti,ecdadımın töresince yaratmış,yetiştirmiş.Tölis,Tarduş milletini orda tanzim etmiş.Yabguyu,şadı orda vermiş.
Güneyde Çin milleti düşman imiş.Kuzeyde Baz Kağan,Dokuz Oğuz kavmi düşman imiş.Kıırgız,Kurıkan,Otuz Tatar,Kıtay,Tatabı, hep düşman imiş.Babam kağan bunca kırk yedi defa ordu sevk etmiş,yirmi savaş yapmış.Tanrı lutfettiği için illiyi ilsizleştirmiş,kağanlıyı kağansızlatmış,düşmanı tabi kılmış,dizliye diz çöktürmüş,başlıya baş eğdirmiş.Babam kağan öylece ili,töreyi kazanıp,uçup gitmiş.
Babam kağan için ilki Baz Kağanı balbal olarak dikmiş.Babam kağan uçduğunda kendim sekiz yaşında kaldım.O töre üzerine amcam kağan oturdu. Oturarak Türk milletini tekrar tanzim etti,tekrar besledi.Fakiri zengin kıldı,azı çok kıldı.
Amcam kağan oturduğunda kendim prens.....Tanrı buyurduğu için on dört yaşımda Tarduş milleti üzerine şad oturdum.
Amcam kağan ile doğuda Yeşil Nehire,Şantung Ovasına kadar ordu sevk ettik. Batıda Demir Kapıya kadar ordu sevk ettik.Kögmeni aşarak Kırgız ülkesine kadar ordu sevk ettik.Yekun olarak yirmi beş defa ordu sevk ettik, on üç defa savaştık. İlliyi ilsizleştrdik,kağanlıyı kağansızlaştırdık.Dizliye diz çöktürdük, başlıya baş eğdirdik.
Türgiş kağanı Türküm,milletim idi.Bilmediği için bize karşı yanlış hareket ettiği,ihanet ettiği için kağanı öldü,buyruku,beyleri de öldü.On ok kavmi eziyet gördü.
Ecdadımızın tutmuş olduğu yer,su sahipsiz kalmasın diye Az milletini tanzim ve tertip edip .
Bars bey idi.Kağan adını burda biz verdik.Kız kardeşim prensesi verdik.Kendisi ihanet etti,kağanı öldü,öilleti cariye,kul oldu.
Kögmenin yeri,suyu sahipsiz kalmasın diye Az,Kırgız milletini tanzim ve terrtip edip geldik.Savaştık ilini geri verdik.
Doğuda Kadırkan ormanını aşarak milleti öyle kondurduk,öyle düzene soktuk.Batıda Kengü Tarbana kadar Türk milleti öyle kondurduk,öyle düzene soktuk.
O zamanda kul kullu,cariye cariyeli olmuştu.Küçük kardeş büyük kardeşini bilmezdi,oğlu babasını bilmezdi.Öyle kazanılmış,öyle düzene sokulmuş ilimiz, töremiz vardı.
Türk Oğuz beyleri,milleti işit:Üstte gök basmasa,altta yağız yer delinmese, Türk milleti,ilini,töreni kim bozabilecekti? Türk milleti, vazgeç, pişman ol! Disiplinsizliğinden dolayı,beslemiş olan kağanına,hür ve müstakil iyi iline karşı hata ettin,kötü hale soktun.
Silahlı nereden gelip dağıtarak gönderdi? Mızraklı nereden gelerek sürüp gönderdi? Mukaddes Ötüken ormanının milleti,gittin! Doğuya giden, gittin! Batıya giden,gittin! Gittiğin yerde hayrın şu olmalı:Kanın nehir gibi koştu.Kemiğin dağ gibi yattı.Beylik erkek evladını kul kıldın.O bilmemenden dolayı,kötülüğün yüzünden amcam kağan uçup gitti.
Önce Kırgız kağanını balbal olarak diktim.Türk milletinin adı sanı yok olmasın diye,babam kağanı,annem hatunu yükselten Tanrı,il veren Tanrı,Türk milletinin adı sanı yok olmasın diye,kendimi o Tanrı kağan oturttu tabii.
Varlıklı,zengin millet üzerine oturmadım.İçte aşsız,dışta donsuz; düşkün, perişan millet üzerine oturdum.Küçük kardeşim Kül Tigin ile konuştuk. Babamızın, amcamızın kazanmış olduğu milletin adı sanı yok olmasın diye Türk milleti için gece uyumadım,gündüz oturmadım.küçük kardeşim Kül Tigin ile,iki şad ile öle yite kazandım. Öyle kazanıp bütün milleti ateş,su kılmadım.
Ben kendim kağan oturduğumda her yere gitmiş olan millet yaya olarak,çıplak olarak,öle yite geri geldi.Milleti besleyeyim diye kuzeyde Oğuz kavmine doğru; güneyde Çin Çine doğru on iki defa ordu sevk ettim .savaştım.Ondan sonra Tanrı buyurduğu için ,devletim,kısmetim var olduğu için,ölecek milleti diriltip besledim. Çıplak milleti elbiseli kıldım.Fakir milleti çok kıldım.Değerli illiden, değerli kağanlıdan daha iyi kıldım.Dört taraftaki milleti hep tabi kıldım,düşmansız kıldım.Hep bana itaat etti.
On yedi yaşımda Tanguta doğru ordu sevk ettim.Tangut milletini bozdum. Oğlunu, karısını,at sürüsünü,servetini, orda aldım.
On sekiz yaşımda Altı Çub Soğdaka doğru ordu sevk ettim.Milleti orda bozdum.
Çinli Ong vali,elli bin asker geldi. Başta savaştım.O orduyu orda yok ettim.
Yirmi yaşımda,Basmıl Iduk Kut soyundan olan kavim idi,kervan göndermiyor diye ordu sevk ettim.K ....m tabi kıldım,malını çevirip getirdim.
Yirmi iki yaşımda Çine doğru ordu sevk ettim.Çaça general,seksen bin asker ile savaştım.Askerini orda öldürdüm.
Yirmi altı yaşımda Çin kavmi Kırgız ile beraber düşman oldu.Kemi geçerek Çine doğru ordu sevk ettim.Örpende savaştım.Askerini mızakladım.Az milletini aldım tabi kıldım.
Yirmi yedi yaşımda Kırgıza doğru ordu sevk ettim.Mızrak batımı karı söküp, Kögmen ormanını aşarak yürüyüp Kırgız kavmini uykuda bastım.Kağanı ile Songa ormanında savaştım.Kağanını öldürdüm,ilini aldım.
O yılda Türgişe doğru Altın ormanını aşarak İrtiş nehrini geçip yürüdüm. Türgiş kavmini uykuda bastım.Türgiş kağanının ordusu ateş gibi, fırtına gibi geldi. Bolçuda savaştık.Kağanını,yabgusunu,şadını orda öldürdüm. İlini orda aldım.
Otuz yaşımda Beş Balıka doğru ordu sevk ettim.Altı defa savaştım askerini hep öldürdüm.Onun içindeki ne kadar insan.......yok olacakt ı . çağırmak için geldi.Beş Balık onun için kurtuldu.
Otuz bir yaşımda Karluk milletini öldürdüm,orda aldım.....Basmıl kara . Karluk milleti toplanıp geldi m,öldürdüm.
Dokuz Oğuz benim milletim idi.Gök,yer bulanığı için,ödüne kıskançlık değdiği için düşmen yok oldu.Bir yılda dört defa savaştım.:
En önce Togu Balıkta savaştım.Tolga nehrini yüzdürerek geçip ordusunu .
İkinci olarak Andırguda savaştım.Askerini mızrakladım
Üçüncü olarak Çuş başında savaştım.Türk milleti ayak titretti, perişan olacaktı. İlerleyip yayarak gelen ordusunu püskürttüm.Çok ölecek orda dirildi.Orda Tongra yiğiti bir boyu Tonga Tigin mateminde çeviri vurdum
Dördüncü olarak Ezginti Kadızda savaştım.Askerini orda mızrakladım, yıprattım..... .yıprat.......
Otuz iki yaşımda Amgı kalesinde kışladıkta kıtlık oldu.İlk baharında Oğuza doğru ordu sevk ettim.İlk ordu dışarı çıkmıştı,ikinci ordu merkezde idi.Üç Oğuz ordusu basıp geldi.Yaya, kötü oldu diyip yenmek için geldi.Bir kısım ordusu evi barkı yağma etmek için gitti,bir kısım ordusu savaşmak için geldi.Biz az idik.kötü durumda idik.
Oğuz.......düşman Tanrı kuvvet verdiği için orda mızrakladım, dağıttım. Tanrı bahşettiği için,ben kazandığım için Türk milleti kazanmıştır. Ben küçük kardeşimle beraber böyle başa geçip kazanmasam Türk milleti ölecekti,yok olacaktı.Türk beyleri,milleti,böyle düşünün,böyle bilin !
Oğuz kavmi ..göndermeden,diye ordu sevk ettim.Evini barkını bozdum. Oğuz kavmi Dokuz Tatar ile toplanıp geldi.Aguda iki büyük savaş yaptım.Ordusunu bozdum. İlini orda aldım.Öyle kazanıp ...
Tanrı buyurduğu için otuz üç yaşımda idi. Seçkin, muhterem,güç beslemiş olan,kahraman kağanına ihanet etti.üstte Tanrı, mukaddes yer,su,amcam kağanın devleti kabul etmedi olacak.Dokuz Oğuz kavmi yerini,suyunu terk edip Çine doğru gitti.Çin bu yere geldi. Besleyeyim diye düşünüp . millet . suçla .güneyde Çinde adı sanı yok oldu.bu yerde bana kul oldu.
Ben kendimi kağan oturduğum için Türk milletini .kılmadım. İli,töreyi çok iyi kazandım ....toplanıp ..orda savaştım.Askerini mızrakladım.Teslim olan teslim oldu,millet oldu; Ölen öldü. Selengadan aşağıya yürüyerek Kargan vadisinde evini,barkını orda bozdum ... ormana çıktı.Uygur valisi yüz kadar askerle doğuya kaçıp gitti . .. Türk milleti aç idi.O at sürüsünü alıp besledim.
Otuz dört yaşımda Oğuz kaçıp Çine girdi.Eseflenip ordu sevk ettim. Hiddetle .......,oğlunu,karısını orda aldım.İki valili millet . ..
Tatabı milleti Çin kağanına itaat etti.Elçisi,iyi sözü,niyazı gelmiyor yazın ordu sevk ettim.Milleti orda bozdum.At sürüsünü . askeri toplanıp geldi. Kadırkan ormanına kon . ...... .yerine doğru,suyuna doğru kondu.
Güneyde Karkul milletine doğru ordu sevk et diyip Tudun Yamtarı gönderdim, gitti. .......Karluk valisi yok olmuş,küçük kardeşi bir kaleye kervanı koşmadı.Halk kütlesi kağanım geldi diyip övdü ..ad verdim.Küçük adlı ..
Güney-doğu cephesi
..Gök Öngü çiğneyerek ordu yürüyüp,gece ve gündüz yedi zamanda susuzu geçtim.Çorağa ulaşıp yağmacı askeri ..Keçine kadar.......
Güney cephesi
Çin süvarisini,on yedi bin askeri ilk gün öldürdüm. Piyadesini ikinci gün hep öldürdüm.Bi .aşıp vard..... defa ordu sevk ettim
Otuz sekiz yaşımda kışın Kıtaya doğru ordu sevk ettim
Otuz dokuz yaşımda ilk baharda Tatabıya doğru ordu sevk ettim . ben .......öldürdüm.Oğlunu,karısını,at sürüsünü, servetini .. millet karısını yok kıldım. ... savaştım. .. verdim.Kahraman erini üldürüp balbal kılı verdim.
Elli yaşımda Tatabı milleti Kıtaydan ayrıldı. .lker dağına ...Ku general kumandasında kırk bin askeri öldürdüm.On bin ... öldürdü.Büyük oğlum hastalanıp yok olunca Ku’yu,generali balbal olarak diki verdim.
Ben on dokuz yıl şad olarak oturdum,on dokuz yıl kağan olarak il tuttum. Otuz bir Türküm için,milletim için iyisini öylece kazanı verdim.
Bu kadar kazanıp babam kağan köpek yılı,onuncu ay,yirmi altıda uçup gitti. Domuz yılı,beşinci ay,yirmi yedide yas töreni yaptırdım.Bukağ vali .. babası Lisün Tay generalin başkanlığında beş yüz yiğit geldi. Kokuluk . altın, gümüş fazla fazla getirdi.Yas töreni kokusunu getirip diki verdi.Sandal ağacı getirip öz .. Bunca millet saçını,kulağını .. kesti. İyi binek atını,kara samurunu, mavi sincabını sayısız getirip hep bıraktı.
Tanrı gibi Tanrı yaratmış Türk Bilge Kağanı,sözüm:
Babam Türk Bilge Kağanı oturduğunda şimdiki Türk beyleri,sonra Tarduş beyleri;Kül Çor başta olarak,arkasından şadpıt beyleri;önde Tölis beyleri;Apa Tarkan başta olarak,arkasından şadpıt beyleri; bu ... Taman Tarkan,Tonyukuk Boyla Baga Tarkan ve buyruk .. iç buyruk; Sebig kül İrkin başta olarak, arkasından buyruk;bunca şimdiki beyler,babam kağana fevkelade çok iltica etti.
...Türk beylerini,milletini fevkalade çok yüceltti, övdü . babam kağan .ağır taşı,kalın ağacı Türk beyleri, milleti . Kendime bunca .....
Kuzey cephesi
Tanrı gibi gökte olmuş Türk Bilge Kağanı, bu zamanda oturdum. Sözümü tamamiyle işit.Bilhassa küçük kardeş yeğenim,oğlum,bütün soyum, milletim, güneydeki şadpıt beyleri,kuzeydeki tarkat,buyruk beyleri,Otuz Tatar, .. Dokuz oğuz beyleri,milleti ! Bu sözümü iyice işit,adamakıllı dinle:
Doğuda gün doğusuına,güneyde gün ortasına,batıda gün batısına, kuzeyde gece ortasına kadar,onun içindeki milleti hep düzene soktum.O şimdi kötü değildir. Türk kağanı Ötüken ormanında otursa ilde sıkıntı yoktur.
Doğuda Şantung ovasına kadar ordu sevk ettim,denize ulaşmama az kaldı. Güneyde Dokuz Ersine kadar ordu sevk ettim,Tibete ulaşmama az kaldı.Batıda İnci nehrini geçerek Demir Kapıya kadar ordu sevk ettim. Kuzeyde Yir Bayırku yerine kadar ordu sevk ettim.Bunca yere kadar yürüttüm. Ötüken ormanından daha iyisi hiç yokmuş.İl tutacak yer Ötüken ormanı imiş.
Bu yerde oturup Çin milleti ile anlaştım.Altını,gümüşü,ipeği,ipekliyi sıkıntısız öylece veriyor.
Çin milletinin sözü tatlı,ipek kumaşı yumuşak imiş.Tatlı sözle, yumuşak ipek kumaşla aldatıp uzak milleti öylece yaklaştırırmış. Yaklaştırıp, konduktan sonra,kötü şeyleri o zaman düşünürmüş.İyi bilgili insanı,iyi cesur insanı yürütmezmiş.Bir insan yanılsa kabilesine,milletine,akrabasına kadar barındırmaz imiş.Tatlı sözüne, yumuşak ipek kumaşına aldanıp çok çok,Türk milleti,öldün;Türk milleti, öleceksin ! Güneyde Çogay ormanına,Tögültün ovasına konayım dersen,Türk milleti, öleceksin!
Orda kötü kişi şöyle öğretiyormuş:Uzak ise kötü mal verir,yakın ise iyi mal verir diyip öyle öğretiyormuş.Bilgi bilmez kişi o sözü alıp,yakına varıp,çok insan, öldün! O yere doğru gidersen Türk milleti,öleceksin! Ötüken yerinde oturup kervan, kafile gönderirsen hiçbir sıkıntın yoktur.Ötüken ormanında oturursan ebediyen il tutarak oturacaksın.
Türk milleti,tokluğun kıymetini bilmezsin.Acıksan tokluk düşünmezsin.Bir doysan açlığı düşünmezsin.Öyle olduğun için beslemiş olan kağanının sözünü almadan her yere gittin.Hep orda mahvoldun,yok edildin. orda,geri kalanınla,her yere hep zayıflayarak ölerek yürüyordun.Tanrı buyurduğu için,kendim devletli olduğum için kağan oturdum.Kağan oturup aç,fakir milleti hep toplattım.Fakir milleti zengin kıldım.Az milleti çok kıldım. yoksa bu sözümde yalan var mı?
Türk beyleri,milleti,bunu işitin! Türk milletini toplayıp il tutacağını burda vurdum.Yanılıp öleceğini yine burda vurdum.Her ne sözüm varsa ebedi taşa vurdum. ona bakarak bilin.Şimdiki Türk milleti,beyleri,bu zamanda itaat eden beyler olarak mı yanılacaksınız?
Babam kağan,amcam kağan oturduğunda dört taraftaki milleti nasıl düzene sokmuş ....Tanrı buyurduğu için kendim oturduğumda dört taraftaki milleti düzene soktum ve tertipledim ...kıldım.
..Türgiş kağanına kızımı ...fevkalade büyük törenle alı verdim. Türgiş kağanının kızını fevkalade büyük törenle oğluma alı verdim .. fevkalade büyük bir törenle alı verdim ....yaptırdım ...
..başlıya baş eğdirdim,dizliye diz çöktürdüm.Üstte Tanrı, altta yer bahşettiği için gözle görülmeyen,kulakla işitilmeyen milletimi doğuda gün doğusuna, güneyde . batıda .. Sarı altınını,beyaz gümüşünü,kenarlı ipeğini, ipekli kumaşını,binek atını,aygırını,kara samurunu, mavi sincabını Türküme,milletime kazanıverdim,tanzim ediverdim. .... kedersiz kıldım.Üstte Tanrı kudretli ..... Türk beylerini,milletini .... besleyin,zahmet çektirmeyin,incitmeyin!
.benim Türk beylerim,Türk milletim, ..kazanıp . bu .. bu kağanından,bu beylerinden ..... suyundan ayrılmazsan, Türk milleti,kendin iyilik göreceksin,evine gireceksin,dertsiz olacaksın.
..Ondan sonra Çin kağanından resimciyi hep getirttim. Benim sözümü kırmadı,maiyetindeki resimciyi gönderdi.Ona bambaşka türbe yaptırdım.İçine dışına bambaşka resim vurdurdum.Taş yontturdum. Gönüldeki sözümü vurdurdum ..... On ok oğluna,yabancına kadar bunu görüp bilin! Ebedi taş yontturdum,yazdırdım ... O taş türbesini ....
Güney-batı cephesi
Bilge Kağan kitabesini Yollug Tigin,yazdım.Bunca türbeyi, resimi, sanatı kağanın yeğeni Yollug tigin ben bir ay dört gün oturup yazdım, resimledim ..
