www.manas.kg/pdf/sbdpdf12/Makaleler/02.pdf sayfasından ALINTIDIR

DİPNOTLAR

1  CS (Chin Hanedanlığı Yıllığı, Chin Hanedanlığının ( 265-420) resmi tarih kitabı olan Chin Shu  ,  başvezir  Fang  Hsüen  Ling  tarafından  641-648  yılları  arasından  yazılmıştır.  Eser  130 bölümden  oluşmaktadır.  Özellikle  100.  bölümden  sonrası  Hun  Devletleri  ve  On  altı  Devlet döneminde  kurulan  devletlerin  siyasi  ve  kültürel  tarihi  açısından  çok  önemlidir.  Eserin  Taipei,1987 baskısı kullanılmıştır) 101, Liu Yuan Biyografisi, s. 2548
2  Bugünki Shan-hsi Eyaleti Kai-p'ing şehri
3   Boodberg  P.,  “Two  notes  one  the  History  of  yhe  Chinese  Frontier”  HJAS,  1936,California, s.293
4  Konfüçyüs tarafından derlenmiş, onun öğrencileri tarafından yazılmıştır. Şiirle ilgilidir .
5   Bir  fal  kitabıdır.  “Değişimle  Kitabı”  anlamına  gelir.  Kavramlar  heksagramlarla  belirtilirler. Çincede bunlara “pa kua” adı verilir. Türkçeye Uygurlar döneminde çevrilmiş, eser Göktürk harfleriyle yazılmıştır. Stein tarafından Tun-huang’da bulunmuş olan bu eser “Irk Bitig” olarak bilinir.
6    Diğer  adı  Shang-shu'  dur.  M.  Ö.  VI.  yüzyılda  Konfiçyüs  tarafından  derlenmiş  bir siyasetnamedir.
7   M.Ö.  VI  yüzyılda  Konfiçyüs  tarafından  derlenmiş  olan  bu  eser  kronolojik  bir  tarih kitabıdır.
8  Tzo Ch'i Ming tarafından M.Ö. VI. yüzyılda yazılan bir eserdir.
9   Sun-tzu  tarafından  Çin’de  savaşan  Devletler  Döneminde  (M.Ö.480-MÖ.221)  yazıldığı tahmin  edilen  bu  eser  5600  kelimelik,  dünyanın  en  eski  askeri  eseri  olup  büyük  Çin  klasikIeri arasında yer alır
10   8.4  kadem  boyundaydı.  CS.  101,  s.2646;  SLKCC  (Shih-liu  Kuo  Ch’un-ch’iu,  Wei Hanedanlığı  döneminde  Ts’ui  Hung  tarafından  yazılmıştır.  On  Altı  Devlet  döneminde  yaşamış olan  bütün  devletler  hakkındaki  bilgileri  ayrıntılarıyla  veren  çok  önemli  bir  eserdir  ve  100 bölümden  oluşur.  Ancak  özellikle  rakamlarla  ilgili  bilgiler  diğer  kaynaklardakilerden  farklı, genellikle  biraz  abartılı  olmakla  beraber  diğer  yıllıklarda  bulunmayan  bazı  kayıtlara  bu  eserde rastlanmaktadır. Makalemizde Taipei 1987 baskısı kullanılmıştır.) 1, İlk Chao, Liu Yüan, s.2
11  Boodberg P., a.g.m. s.293
12  EBERHARD W., “Türk Kavimleri Hakkında Çince Vesikalar: II'' adlı makalesinde Liu Yiüan'in babası olan Liu Pao'ın adı Liu Tiao olarak geçmektedir.
13  SLKCC, 1, s.3; TCTC, (Çin tarihinin en önemli kronolojik kaynaklarından sayılan eser ünlü  Çinli  tarihçi  Ssu-ma  Kuang  tarafından  derlenmiştir.  Eser  294  cilttir  ve  1084  yılında bitirilmiştir.  Yazar,  MÖ.  403  yılından  MS.  960  yılına  kadar  olan  olayları  kronolojik  bir  sıraya koymuştur.   Makalemizde   bu   eserin   Taipei   1935-1987   yılı,   Hua   Shih   yayınevi   baskısı kullanılmıştır.) s. 2698
14 OTKAN  P.,  “IV.  Yüzyılda  Kuzey  Çindeki  Halkların  Yerleşim  Alanları  ve  Nüfusu”, Erdem, 15, Ayrıbasım, s.783
15  SLKCC,1,İlk Chao, Liu Yüan,, s.4; TCTCs. 2699
16  EBERHARD W., Türk Kavimleri hakkında... II, s.180 ; C.S. 101, Liu Yüan Biyografisi, s. 2648; SLKCC,1, s.4; TCTC, s. 2700
17  TCTC,s. 2697-2706; C.S. 101, Liu Yüan Biyografisi, s. 2648; SLKCC,1, s. 4
18   SS  (Sung  Hanedanlığı  Yıllığı,  bu  eser  Liang  Hanedanlığı  (502-556)  zamanında Shen Yüeh  tarafından  yazılmıştır.  100  bölümden  oluşan  bu  yıllık  439-494  yılları  arasındaki  dönemi anlatır. Eserin Taipei 1987 baskısı kullanılmıştır.) 24, Astronomi II, s.703
19  GİNPU Uchida., “Gi shin jidai No Gobu Kyodo” Kita Ajia Shi Kenkyo Kyodohen, Kyoto, 1975, s. 306
20  TCTC, s.2701
21  SLKCC,1, İlk Chao, Liu Yüan,s.4-5; Onat A., “Kuzey  Çin’de Kurulan Çin Devletleri”, Tarihte Türk Devletleri I, A. Ü. Rektörlüğü yayınları, Ankara, 1987, s.33
22  Barfield,  Thomas  J.,  The  Perilous  Frontier,  Nomadic  Empires  and  China, Cambridge, Massachusetts, 1989, s.102
23  GİNPU  Uchida.,  “The  Southern  Xiongnu  State:  Qian  Chao”  Rekishi  Kyo  iku,15:9/10, 1967/10/1, s.25
24  CS.102,s. 2649;
25  SS, 24, Astronomi II, s. 703
26  CS, 101, Liu Yüan Biyografisi, s. 2650
27  WS. ( Wei Hanedanlığı Yıllığı 551 yılında Kuzey Ch’i (550-572) imparatoru tarafından saray baş katibi olan Wei Shou’ya yazdırılmıştır. Eser 114 cilt-130 bölümden oluşmaktadır. 93- 103’e kadar olan on bölümde yabancı kavimlerin siyasi hayatlarıyla ilgili bilgiler bulunmaktadır.Bu  bölümler  içerisinde  95.  Bölüm  İlk  ve  Sonraki  Chao  Devletlerine  ayrılmış  bölümdür.  Eserin
Taipei  1987  baskısı  kullanılmıştır.  )  ,  95,  s.  2045;  C.S.  102,  s.  2651;  SLKCC,  2,  s.  9;  GİNPU
Uchida., “Gi shin jidai No Gobu Kyodo” Kita Ajia Shi Kenkyo Kyodohen, Kyoto, 1975,s. 307
28  FRANKE O., Geschichte der Chinesischen Reiches II, Berlin,1936, s. 43
29  CS. 101, s.2651; SLKCC, Bölüm II, s.10
30  Yeh  şehrinin  kuzey  batısında  üç  kalesi  vardı.  Ortadakinin  adı  ''Bakırkale'',  güneydeki ''Altın anka'' ve kuzeydeki ise "Buzkale''idi. EBERHARD, W ., “Türk kavimleri hakkında Çince vesika1ar: II...”,s. 187
31  Hu-yen İ, bu görevdeyken kendi adamları tarafından katledilmiştir. Adamları daha sonra dağılarak geri dönmüşlerdir. EBERHARD W., a.g.e., s.190
32  Bu isim EBERHARD'ın "Türk Kavimleri Hakkında Çince Vesikalar II...''   adlı makalesinde Hu-yen Hao olarak geçmektedir. S.18
33  Gerçekten de Lo-yang şehri Liu Yüan-hai 'ın ölümünden bir yıl sonra, yani 311 yılında alınmıştır .
34  C.S. 101, s. 2651-2652
35  SLKCC, 2, İlk Chao, Liu Yüan II, s s. 12
36  Aynı yıl genel af ilan edildi TCTC, s. 2747-2748; C.S.102,s. 2652
37  CS. 102 s. 2653; SLKCC, 2, İlk Chao, Liu Yüan II, s.12
38  TCTC, s. 2751
39  310 yılı
40  EBERHARD W., “Türk Kavimleri Hakkında Çince Vesikalar II ,Chin Devrindeki (M.S.265-316)  Beş  kavmin  Tarihine  Kronolojik  Bir  Bakış”  DTCF  Tarih  Araştırmaları, Tarih Enstitüsü,  No:4,  s.194,  EBERHARD  W.,  ““Liu  Yüan  ve  Liu  Ts’ung  Biyografileri”  DTCF, Sinoloji Enstitüsü neşriyatı, no:4, Ankara, 1942, s.25; WS. 95, s. 2045
41  CS. 102, s.2658
42  CS. 102, s.2657
43  150 chin. Fakat CS. ve WS’da bu rakam “300 chin” olarak olarak geçer. Yani yaklaşık 50 kiloya denk gelmektedir. CS. 102, s.2657, WS. 95 s.2045; Türklerin kullandıkları ok ve yayların çok  hafif  olduğu  öteden  beri  bilinmektedir.  Ancak  bu  tip  hafif  ok ve yaylar genellikle  savaş esnasında kullanılır ve menzil amaçlıdır. Yani daha uzağa ok atabilme amacını taşır. Ağır yaylar
daha çok talimler  sırasında  hedef  amaçlı  olarak  kullanılır  ve  kullanan  okçuyu  ayrıca kas gücü olarak da çalıştırma amacını güder. YÜCEL Ü., Türk Okçuluğu, Ankara, 1999, s.274-275; 258. Anlaşılan  odur  ki  Hun  İmparatoru  Ts’ung’un  kirişlediği  bu  ağır  yay  bir  talim  yayıdır.  Ayrıca yayın büyüklüğü ve ağırlığı da kullanan kişinin cüssesi baz alınarak yapılırdı. Bu ise bize Ts’ung iri-yarı bir erkek olduğunu göstermektedir.
44  310  yılının  onuncu  ayında  Ho-nei  kralı  Liu  Ts’an,  Shih-an  kralı  Liu  Yao  ve  Wang  Mi 40.000 kişilik bir kuvvet toplayarak Lo-yang’ı yağmaladılar. Shih Lo ise 20.000 kişilik bir süvari birliğiyle yardıma geldi. TCTC, s. 2752
45  EBERHARD, W., “Türk Kavimleri Hakkındaki Çince Vesikalar II.....”, s.197
46  TCTC, s.2763; ; SLKCC, 3, İlk Chao, Liu Ts’ung I, s.16
47  Lo-yang şehri beş bölüm ve üç pazardan oluşurdu. Doğu-batı yönünde uzunluğu yedi Li, kuzey-güney yönünde ise dokuz Li’dir. Doğuda Chien-ch’un, Tung-yang,ve ch’ing ming adlı üç kapısı,  güneyde  K’ai-yang,  P’ing-ch’ang,  Hsüan-yang  ve  Chien-yang  adı verilen dört kapısı vardı. Batıdaki kapılar ise üç taneydi: Kuang-yang kapısı, Hsi-ming kapısı ve Tuan-men kapısı.
Kuzeyde ise Ta-hsia ve Kuang-mo adlı iki kapı bulunurdu. CS. 14, s. 415
48  CS. 102, s. 2659
49  SLKCC, 9, İlk Chao, Wang Mi Biyografisi,s.64
50  TCTC s. 2763
51  TCTC,s.2764
52  CS. 102, s. 2661; EBERHARD,W., “..Çince vesikalar II....” s.200
53  TCTC, s.2760-61
54  EBERHARD,W., a.g.e., s.199
55  CS. 102, s.2659,SLKCC, 9, Wang Mi Biyografisi, s. 65
56  TCTC, s.2767
57   EBERHARD,  W.,  Çin  Tarihi,  s.  139  Bu  ünlü  general,  bir  müddet  sonra  "İlk  Liang"
Devletini kurmuştur.
58  TCTC, s.2780., CS. Bölüm 102, s.2662
59  WS. 95, s.2046, EBERHARD,W., a.g.e, s.204
60  EBERHARD, W., Çince ves..II......” s.204-205
61  WS. 95, s. 2046
62  Metinde soğdca adı “Thurvan”’dır.
63  Metinde soğdca adı “Kacan”’dır.
64  Metinde soğdca adı “Ngap” ‘tır.
65  Metinde soğdca adı “Kwr”’dır.
66  Metinde soğdca adı “Khumdan”’dır
67  Henning W.B., “The Date of Sogdian Ancient Letters” BSOAS , no:12, 1948, s.604-607
68  EBERHARD.W., a.g.e. s, 209
69TCTC,s. 2816, Gumiliev, kronoloji listesinde bu olayı 315 yılında göstermiştir. Oysa 314
yılında gerçekleşmiştir. Gumiliev,L.N., Hunlar, İstanbul 2002,s.597
70  TCTC, s. 2821
71TCTC, s. 2825;  Savaşçı bir kavim olan Türkler için ok ve yayın hayatta çok büyük önem taşımakta olduğu reddedilemeyecek bir gerçektir. Bu yüzden ok ve yay, tarih içerisinde bir çok kavramsal  ve  sembolik  değerler  almıştır.  Çin kaynakları  Göktürklerin  oklara  göre  kısımlara ayrıldıklarını,  her  boy  başbuğunun  Kağandan  bir  ok  aldığını  kaydederler.  Bu  adet  Türkler arasında  oldukça  yaygın  olan  bir  adettir  ve  kökü  çok  eskilere  dayanmaktadır.  Örneğin Orhun Anıtlarında Batı   Göktürklerinden on-ok bodunı olarak bahsedilmektedir ve on kabileden oluştukları anlamını vermektedir. Yani her kabile bir ok tarafından temsil edilmekteydi. Göktürk kaganının her kabile başbuğuna veya her idari makama bir ok göndermesiyle bunlar, idaresindeki kuvvetleri alıp hükümdarın bir sefer ya da herhangi bir toplantı için davet edildiklerini anlıyorlar
ve  böyle  bir  daveti  müteakip  hükümdarın  istediği  yere  gidiyorlardı.  Mesela  Orhun  yazıtlarında Bilge  kagan’ın  714  yılındaki  Beşbalık  Seferi  anlatılırken  “okığlı  kelti”  ifadesi  “ok  ile  çağrılan imdat kuvvetleri geldi” anlamına gelmektedir.

 Türkler İslamiyeti kabul ettikten sonra bile bu anane devam etmiştir. Bununla ilgili bilgiler Karahanlılara kadar çıkmaktadır. İslam tarihçisi Utbi’nin Tarih-i Yemini adlı eserinde Karahanlı hükümdarı  İlig  Han  Samanilerin  Devletini  paylaşmak  için  Gazneli  Sultan  Mahmud’a  yaptığı teklif reddedilince ona savaş açmaya karar verdi. Bu karar üzerine ülkesinin her yanına, kabilelere ok göndererek büyük bir ordu toplamıştır.

Bu örneklerin yanısıra Selçuklu başbuğu Arslan Yabgu ile Gazneli Sultan Mahmud arasında şöyle  bir  olay  da  vuku  bulmuştur:  Sultan  Mahmud  Arslan  Yabgu’ya  kendisine  bir  yardım yapılması gerektiğinde ne kadar kuvvet gönderebileceğini sorunca Arslan yabgu, bir okla yüzbin kişilik bir kuvvet sevk edebilceğini, eğer daha fazla kuvvet gerekirse de göndereceği bir yay ile
200.000 kişilik veya  daha fazla bir kuvvetin geleceğini söylemiştir. Turan, O., “Eski Türklerde Okun Hukuki Bir Sembol Olarak Kullanılması” Belleten, C.IX, F.20, s. 306-310

 Bu tarihi kayıtlardan yola çıkarak Hun imparatoru Liu Ts’ung’un doğudaki büyük generali Shih-lo’ya bir ok ve yay göndermesinin onu tüm kuvvetleriyle birlikte çağırdığı anlamını kolayca çıkarabiliriz.  Nitekim  Ts’ung,  onun  dışında  tüm  vali,  komutan  ve  beyleri  de  yanına  toplantıya çağırmıştır.  Yani  Türklerde  hükümdarın  kendine  bağlı  olanlara  ok  ve  yay  göndermesi  “davet” anlamına gelmektedir ve buradaki örnek en eski örneklerden biri olarak kabul edilebilir.

72  TCTC, s. 2832
73  EBERHARD,W., a.g.e,s,214
74  EBERHARD bu arabayı, cenaze arabası olarak yorumlamıştır. EBERHARD,W., a.g.e, s. 214
75  Çıplaklık  suç  veya  suça  verilen  cezayı  simgeler.  EBERHARD,W.,  a.g.e,  s.  82;  Burada bahsedilen  çıplaklık  durumu  belki  de  Çin  İmparatorunun  teslim  olurken  artık  bir  imparator olmadığını ifade etmek için imparatorluk giysisini çıkarttığını simgelemektedir.
76  WS. 95, s. 2046
77  TCTC, s.2851 78Bunun yanısra Liu Ts’ung, yönetimi sırasında 16 generallik kurmuş, ve bunların herbirinin emrine  2000  asker  vermiştir.  Ayrıca  sağ  ve  sol  Ssu-li  görevlilerinin  emrine  ise  200.000’  erden 400.000  hane  vermiş  ve  her  on  bin  haneye  “Nei  Shih”  adı  verilen  bir  görevli  atamıştır.  Bu görevlilerin sayısı  43  olarak  belirtilmiştir.  OTKAN  P.,  “IV.  Yüzyılda  Kuzey  Çindeki  Halkların Yerleşim Alanları ve Nüfusu”, Erdem, 15, Ayrıbasım, s.776,782
79    LESLİE   P.Peirce;   Harem-i  Hümayun-   Osmanlı İmparatorluğunda Hükümranlık ve Kadınlar, İst, 1998, s.249
80  TCTC. s. 2883
81  TCTC,  s.2861; Chüan, L.C., Chung-kuo Tung-shih, s.264
82  Chin chün, Mc GOWERN ve Franke’ye göre bir Çinli generaldir. Mc Gowern bu fikrini hiçbir delile dayandırmaya gerek görmezken Franke bu kişinin daha sonraki Çin devletine yakın olma çabalarına bakarak onun bir Çinli olabileceğini söylemektedir. FRANKE O., Geschichte der Chinesischen  Reiches  II,  Berlin,1936,  s.  56;  Mc  GOWERN.,  Early  Empires  of  Central  Asia,North Carolina 1939, s.332.
83   CS,  102,  Liu  Ts’ung  Biyografisi,  s.  2678;  TCTC,  s.  2862;  Gumiliev,  L.N.,  Hunlar, İstanbul, 2002, s. 367
84  Bu general Hunların yönetici ailelerinden biri olan ünlü Pu ailesine mensuptu.; Kafesoğlu İ., Türk Milli Kültürü, İstanbul,1986(4. baskı) s. 264,
85  CS. 103, Liu Yao Biyografisi, s.2684; SLKCC, 6, İlk Chao, Liu Yao I, s.44; TCTC s. 2864
86  Şubat ayına tekabül eder
87  Chin ailesinin katledilişi sırasında Yao, Chin K’ang’ın güzel kızını görüp beğenmiş, onu eş olarak almak istemiştir. Bunun üzerine genç kız ağlayarak kendisinin de öldürülmesini istedi. Yao ona acıdı ve K’ang’ın hayatta kalan tek oğlunu affetti. SLKCC, 6, İlk Chao, Liu Yao I, s.44
88   SLKCC  da  Shih-lo’nun  zafer  hediyesi  götürmesi  için  Wang’ı  gönderdiği  yazar. Bu kaynağa  göre  Yao,  Shih-lo’ya  “başvezir  ve  Chao  kralı”  ünvanı  vermiştir.  Oysa  Yao’ın,  Hun başkentine  saldırıp  sarayı  bile  yakacak  kadar  kararlı  ve  hırslı  olan  Shih-lo’ya  böylesi  yumuşak davranmadığı çok ortadadır.
89 C.S. 103, Liu Yao Biyografisi, s.2685
90 JİTSUZO Tamura., The Etnic Migration in Chinese History, Tokyo,1985, s. 33
91  TCTC  s.  2870;,  SLKCC,  6,  İlk  Chao,  Liu  Yao  I,  s.45;  C.S.  103  Liu  Yao  Biyografisi, s.2685
92  CS. 103, s. 2697
93  Batı Ho-nan Bölgesi ve bu bölgede bulunan bir nehrin adı.
94  C.S. 103, Liu Yao Biyografisi, s. 2698
95  SLKCC, 8, Il Chao, Liu Yao III, s. 59
96   Bozkır  hayatının  vazgeçilmez  unsurlarından  olan  at,  Türk  kültüründe  farklı  bir  yere sahiptir.  At,  etinden,  sütünden,  derisinden  ve  kılından  faydalanılmanın  yanısıra,  savaşta  güç, barışta maddi varlık olarak da bozkır hayatında yerini almıştır. Türk devlet teşkilatının düzen ve irtibatını sağlayan atların dayanıklılıkları ve süratlerinin yanında renkleri de özel bir önem taşırdı.
 Al atlar hünersiz, demirkır renktekiler mübarek ve süslü, kır atlar makbul, kula renkliler uğursuz, yağız atlar ise huysuz olarak kabul edilirdiler. Kırmızı ve siyah renk arası bir renk olan doru atlara son  zamanlara  kadar  bile  genellikle  zor  işlerde  kullanılan,  güvenilir  bir  at  olarak  bakılır. BAŞBUĞ, H., Aşiretlerimizde At Kültürü, İstanbul, 1986, s. 13
97   Eski  Türklere  ait  bu  unvan  ilk  kez  burada  karşımıza  çıkmaktadır.  “Şef’,  “Kumandan” anlamına gelmektedir. Daha sonraki yüzyıllarda Göktürkler ve Uygurlarda Bu-ku adlı bir boy yer almaktadır.  Orhun  Bölgesi  Uygur  Devletine  ait  bir  efsanedeki  kahramanın  adı  Buku  Tegin’dir. Ayrıca  9.  yüzyılda  Turfan  Uygur  Devletinde  Buku  Cin  adlı  bir  hükümdar  rol  oynamıştır. 10. Yüzyıl  Sha-to’larda  Tung-lu  P’u-ku,  Harzemşahlarda  ise  bir  Kıpçak  reisinin  adı  Katır  Buku
Han’dır.  Donuk,  A.,Eski  Türk  Devletlerinde İdari-  Askeri  Unvan ve Terimler,  İstanbul,  1988,s. 10-11 ; Eserde Eberhard ve Bazin’in iki ayrı metinden söz ettikleri ileri sürülmekle beraber bu Türkçe metin tektir ve CS.’da geçen, yukarıda tercümesi yapılmış olan metindir.
98  Ho-hsi Bölgesi
99  Burada sözü edilen “ulus sunağı” devleti temsil etmektedir.
100  C.S. 103. S. 2701; TCTC, s. 2965
101  C.S. 130, s. 2702; SLKCC, 8, İlk Chao, Liu Yao III, s. 62

MS 220-589 arasında Hàn 漢 Sülâlesi'nin yıkılışından Suí 隋 Sülâlesi'nin kuruluşuna kadar geçen Çin'deki parçalanma döneminde Hunlar Kuzey Çin'de dört devlet kurmuşlardır. Bunlar Hàn-İlk Zhào (Qiánzhào [Ch’ien-chao] 前趙; Hànzhào [Han-chao] 漢趙 olarak da bilinir), Sonraki Zhào (Hòuzhào [Hou-chao] 後趙), Kuzey Liang (Bĕi Liáng [Pei Liang] 北凉) ve Xià'dır (Hsia) 夏 (not: bir Xiānbēi [Hsien-pi/Hsien-pei] 鮮卑 boyu olarak ortaya çıkıp sonradan Hunlar'la karışan Tabgaçlar [Tuòbá (T'o-pa) 拓拔] bu listeye alınmamışlardır). Bunlar hakkında kısa bilgiler vermek istiyorum:


Hàn-İlk Zhào 漢前趙 (304-329):

Hàn 漢 Sülâlesi'nin (MÖ 206-MS 220) son yıllarında General Cáo Cāo (Ts'ao Ts'ao) 曹操 Kuzey Çin'e 19 Hun (Xiōngnú [Hsiung-nu] 匈奴) boyunu yerleştirmişti. Bu boylardan Dúgū (Tu-ku) 獨孤, eski Hun yöneticilerinin (Mòdú [Mo-tu] 冒顿 gibi) geldiği boydu. Bu boydan gelmiş olan Liú Yuān (Liu Yüan) 劉淵 adında Çin adı taşıyan bir Hun soylusu, Batı Jìn (Chin) 西晉Sülâlesi'nin (265-317) yönettiği Çin'de 287 yılında 19 Hun boyunun başına geçti. Jìn 晉 Sülâlesi'nde taht mücâdeleleri ve ayaklanmaların çıkması üzerine Liú Yuān 劉淵, 304 yılında Jìn 晉 hükûmetine karşı ayaklanarak kendi Hàn 漢 Sülâlesi'ni kurdu. Liú Yuān'in 劉淵 kendi devletinin adına 220'de yıkılmış olan Hàn 漢 Sülâlesi'nin adını vermesinin nedeni kendisinin "Orta Ülke"nin (Çin) meşrû imparatoru olmaya çalışmasıydı. Soyadı olan Liú 劉 da Hàn 漢 Sülâlesi'nin yöneten âilenin adı olan Líu'yla aynıydı (ancak Liú Yuān'in 劉淵 Hàn 漢 Sülâlesi'nin yöneticisi Liú 劉 âilesiyle bir ilgisinin olmadığı, kendisinin Dugu boyundan bir Hun olduğu bilinmektedir ve Mòdú'nun 冒顿 soyundan gelmektedir). Bu Hun kökenli Hàn 漢 devletinin Çin'deki diğer Hun devletlerinden ayrılan yanı, yöneticilerinin resmî Çin ideolojisini benimseyip Çinlileşmek istemeleridir. Bu yüzden devlette ilerde kopmalar olmuştur.

Liú Yuān'in 劉淵 başkenti Güney Shānxī'deki (Shan-hsi, Shansi olarak da bilinir) 山西 Pingcheng'dı (P'ing-ch'eng). Líu Yuān 劉淵 buradan hareketle 309'de Jìn 晉 başkenti Luòyáng'a (Lo-yang) 洛阳 bir saldırı düzenlediyse de başarılı olamadı, 310 yılında da öldü. Kısa süren bir kargaşa döneminden sonra oğlu Liú Cōng (Liu Ts'ung) 劉聰 başa geçti; 311'de düzenlenen ikinci bir saldırıyla kenti düştü ve Jìn 晉 hükümdârı Jìn Huáidì (Chin Huai-ti) 晉懷帝 Hun başkentine götürüldü; iki yıl sonra da Liú Cōng 劉聰 onu öldürttü (imparator bir politik cinâyete karışmıştı). 316'da ise son Jìn 晉 hükümdârı Jìn Mǐndì (Chin Min-ti) 晉愍帝, diğer başkent Cháng'ān'ı (Ch'ang-an) 長安 Hunlar'a teslim etti, böylece Batı Jin 晉 Sülâlesi son bumuş oldu. Artık Hàn'ın 漢 yönetimi Kuzey ve Orta Çin'de Shānxī 山西, Shǎnxī (Shan-hsi, Shensi olarak da bilinir) 陝西, Hénán (Ho-nan) 河南, Hébĕi (Ho-pei 河北), Shāndōng (Shan-tung) 山東, Ānhuī (An-hui) 安徽, Jiāngsū (Chiang-su) 江蘇 ve Húběi'i (Hu-pei) 湖北 kapsar duruma gelmişti.

Ancak Hàn 漢 devleti güçlenirken bir yandan da zayıf düşmeye başlamıştı. Çinlileşme siyâseti pek çok Hun'un arasında hoşnutsuzluğa yol açıyordu. Ayrıca, kökeni çok bilinmese de büyük olasılıkla Hunlar'ın Jié (Cye) 羯boyundan geldiği düşünülen General Shí Lè (Shih Lo) 石勒 gittikçe güç kazanıyordu. 314-315 yılları arasında Shí Lè 石勒 iyice güçlenerek Doğu Çin'in denetimini ele geçirdi. 319'da Shí Lè 石勒 kendini Zhào Wáng (Chao Wang) 趙王 yâni "Zhào 趙 Kralı" îlân etti. Aynı yıl Hàn 漢 Sülâlesi'nin yeni yöneticisi Liú Yào (Liu Yao) 劉曜, devletin adını değiştirerek onu "İlk Zhao Sülâlesi (Qiánzhào [Ch'ien-chao] 前趙)" yaptı. Shí Lè'nın 石勒 devleti de bunun üzerine daha sonra "Sonraki Zhao Sülâlesi (Hòuzhào [Hou-chao] 後趙)" adını aldı. Shí Lè 石勒 güçlendiği için Liú Yào 劉曜 başkenti Cháng'ān'a 長安 taşıdı. Bu dönemde İlk Zhào 前趙 sarayında çok lüks bir yaşam sürülürken halk daha da fakirleşmeye başladı.

328 yılında Zhào 趙 Kralı Shí Lè 石勒, İlk Zhào 前趙 İmparatoru Liú Yào'yu 劉曜 indirip öldürerek kendini meşrû imparator îlân etti.


Sonraki Zhào 後趙 (319-352):

Kuzeydoğu Çin'de kurulan Sonraki Zhào 後趙 devletinin kurucusu, yukarıda anlattığımız Jié 羯 boyundan Shí Lè'dır 石勒. Kendisi uzun süre Çinliler'in elinde kölelik yaptıktan sonra bir boyun başına geçmiş, ardından Han-İlk Zhao Sülâlesi'ne bir general olarak hizmet ettikten sonra 319'da kendi Zhào 趙 Krallığı'nı kurmuştur. 328'de İlk Zhao 前趙 Sülâlesi'ni yıktıktan sonra devletinin adını Sonraki Zhao 後趙 Sülâlesi'ne çevirmiştir. Normalde târihçiler bu sülâleyi 328'den başlatırlar, ancak ben yazımda 319'dan başlatmayı uygun gördüm çünkü İmparatorluk olmadan önce 319-328 arasında bir Krallık dönemi yaşanmıştır.

Jiéli Shí Lè 石勒, Liú Yuān'in 劉淵 ve ardıllarının tersine Hun kültüründen hiçbir zamân kopmamıştır ve Han-İlk Zhao'nun Çinlileşme siyâsetini izlememiştir. Bu yüzden başlarda kendine özellikle Hunlar arasında çok sayıda taraftar toplamıştı. Ayrıca bütün Çin'i ele geçirmek ve "Orta Ülkenin İmparatoru" olmak istemiyordu; Kuzey Çin'i göçebeler için bir mera alanı yapmayı bile düşünüyordu. Ancak kendisi soylu Dugu boyundan gelmiyordu; ayrıca yönetimini meşrûlaştırmak için çok kan dökmüştü, Liú 劉 âilesinden gelen pek çok kişiyi öldürtmüştü. Kendisi iyi bir asker olmasına karşılık siyâsal bilinçten yoksundu ve baskıcı yönetimi huzursuzluğu arttırıyordu. Bu yüzden pek çok Hun, ya kuzeydeki küçük Tuòbá 拓拔 (Tabgaç) devletine sığınıyorlardı ya da Shansi 山西 ve Ordos'daki göçebe Hun boylarına katılıyorlardı.

Shí Lè 石勒 333'de ölünce yerine Shí Hǔ (Shih Hu) 石虎 geçti. Shí Hǔ 石虎başa geçer geçmez başkenti Üç Devlet Dönemi'nde (220-265) Kuzey Çin'i yöneten Wèi (Wei) 魏 Sülâlesi'nin başkenti olan Kuzey Hénán'daki 河南 Yè (Ye) 鄴 kentine taşıdı. Bu sırada Buddhacılık (Budizm) da sarayda etkili olmaya başlamıştı. Sarayda yaşanan debdebeli yaşam ün salmıştı. Daha önce Liú Yuān'e 劉淵 ve Shí Lè'ya 石勒 bağlı yaşayıp onlarla işbirliği yapmış olan Xiānbēiler'in 鮮卑 Mùróng (Mu-jung) 慕容 boyu 337'de "İlk Yàn (Yen) 前燕" denen devletlerini kurarak bağımsız oldu.

349'da Shí Hǔ 石虎 ölünce oğulları arasında kanlı bir taht kavgası yaşandı. Başka bir Hun boyundan olan Ranmin yönetimi ele geçirdiyse de bu da fazla tutunamadı ve Sonraki Zhao 後趙 Sülâlesi'ne 352 yılında Xiānbēiler 鮮卑 tarafından son verildi.


Kuzey Liáng 北凉 (397 - 439):

351-394 yılları arasında Kuzey Çin'e hükmeden Tibet asıllı İlk ve Sonraki Qín (Ch'in) 秦 Sülâleleri parçalanıp yıkıldıktan sonra 397'de Gānsù'da 甘肅 bir Hun devleti kuruldu. Bu devleti kuranlar, Hunlar'ın Jǔqú (Chü-ch'ü) 沮渠 boyundan idiler. Bu devlete de daha önce o bölgeyi yöneten Sonraki Liang'a (Hòu Liáng) 後凉 itâfen Kuzey Liáng (Bĕi Liáng [Pei Liang]) 北凉 denildi. Kuzey Liáng 北凉 Sonraki Liáng'ı 後凉 yıkınca Sonraki Liáng 後凉 parçalandı ve Gānsù'da 甘肅 Liáng 凉 adını taşıyan iki devlet daha ortaya çıktı: Batı Liáng 西凉 ve Güney Liáng 南凉. Bu devletler askerî devletten çok ticârî devlet olma özelliği gösteriyorlardı. Ancak Kuzey ve Güney Liánglar 凉 boy kökenli olma özelliklerini yitirmediler. Kuzey Liáng 北凉 devletine 439 yılında Tabgaçlar son verdiler.


Xià 夏 (407-431):

385'de Tabgaç hükümdârı Hunlar'ı yerlerinden sürmeyi başardı. Hunlar'ın bir bölümü Tabgaç yönetimi altına girerken bir bölümü Ordos bölgesine çekilerek Dugu boyundan gelen Hèlián Bóbó'nun (Ho-lien Po-po) 赫連勃勃önderliğinde Xià (Hsia) 夏 Sülâlesi'ni kurdular. Hèlián Bóbó Dugu boyundan olduğu için âilesi Liú 劉 soyadını kullanıyordu. Yıkılışına kadar Hun kültürünü koruyan ve asla Çinlileşmeyen Xià 夏 Sülâlesi'ni Tabgaçlar 431 yılında yıktılar.



MS 48 ile MS 280 dolayları arasında Kuzey Çin'e yerleşen Hun toplulukların listesi Jìn (Cin) 晉 Sülâlesi'nin Hânedan Yıllığı'nın Hunlar'la ilgili olan 97. bölümünde şöyle verilmiştir:

Dúgū (Tu-ku) 獨孤 ya da Túge (T'u-ko) 屠各
Xiānzhī (Hsien-chih) 鲜支
Kòutou (K'ou-t'ou) 寇头
Wūtán (Wu-t'an) 烏谭
Chìlè (Ch'ih-lo) 赤勒
Hànzhì (Han-chih) 捍蛭
Hēiláng (Hei-lang) 黑狼
Chìshā (Ch'ih-sha) 赤沙
Yùbĭng (Yü-ping) 鬱鞞
Wēishā (Wei-sha) 萎莎
Tūtóng (T'u-t'ung) 禿童
Bómiè (Po-mieh)  勃蔑
Qiāngqū (Ch'iang-ch'ü) 羌屈
Hèlài (Ho-lai) 賀賴
Zhŏngqí (Chung-ch'i) 锺跂
Dàlóu (Ta-lou) 大樓
Yōngqū (Yung-ch'ü) 雍屈
Zhēnshù (Chen-shu) 真樹
Lìjié (Li-chieh) 力羯