Kartalin en zor av baykus: Kartal icin avlarin icinde en belalisi baykustur.
Ancak cok guclu kartallar baykusla bas edebilir. Kartala yakalanacagini anlayan baykus yere
sirt ustu yatar ve iki pencesini one dogru tutar. Boylece ustune gelen kartalin kursagini
delmeye calisir. Kartal gucsuz ve cevik olmazsa, baykus amacina kolaylikla ulasir. Bu yuzden
kendine guveni olan kartallar baykus saldirabilir.[22]
Kartalla tavsan yakalama: Kartalin tilkiden ziyade tavsani avlamasi guctur.
Kartalla tavsan avi zor oldugu kadar, eglencelidir de. Tavsan genelde cali cirpi ve sik
4
kamislarin oldugu bolgelerde yasar. Boyle mekanlarda avlanmak elbette kartal icin zordur.
Ayrica zik zaklar cizerek kacan tavsani kartal yakalamakta zorlanir.[23]
Kartalla avcilikta atin onemi: Kartalla avcilikta atin iyi olmasi da onemlidir.
Yuruyusu rahat bir at kartal icin de, avci icin de elverislidir. Kartalin avini uzak mesafelerde
yakaladiginda, avcinin atinin hizli olmasi yararli olur. Ayrica atin kartaldan urkmemesi, av
esnasinda sahibini terk edip gitmemesi de gereklidir.[24]
Kartal avcisinin maiyeti: Kusbeyleri “sayat”, yani kartalla avciliga yalniz
cikmazlar. Cunku, kartalla avcilik tek kisinin yapacigi bir av turu degildir. Belli bir gorev
paylasimi yapmis birkac kisiyi gerektirir. Kartal ile avcilikta gorevliler sunlardir:
Turipsi: Bir tepenin ustunde kartali tutan kimse.
Izsi: Tilki veya tavsan gibi av hayvanlarinin izini takip edip saklandigi cali cirpi
veya kovuktan cikmasini saglar.
Kaguvsi: Kacan av hayvaninin tekrar bir cali cirpi arasina girmemesini, duzlukte
kacmasini saglar.
Tosuvsi: Kartalin avini yakalamasini bekler ve kartal avini yakaladigi anda yetisir
ve bir yem vererek avi kartaldan alan kimse.
Bakirsi: Av cadirinda kalan av pesinde olan kimselere sicak cay ve yemek
hazirlar.[25]
Ayrica avi seyretmeye gelen kimseler de sayata katilabilirler. Ayrica ava gelen
misafirlere yakalanan ilk avi vermek gelenegi vardir. Bu sebeple, avin bereketi ve sansinin
ayni zamanda misafirle ilgili oldugu inanci yaygindir. Eger av bereketli gecerse ise misafirin
“kancigasi yagli” yani av torbasi yagli, aksine bereketli gecmedigi zamanda “kancigasi
kuvragan” yani av torbasi kurumus denir.[26]
Kartal’in mevsimleri: Kartal beslemek bir herhangi bir ev kusunu beslemeye
benzemez. Onun mevsimleri vardir. Bu mevsimlere gore kusu ava cikarmak, idman
yaptirmak, tuylerinin yenilenmesi saglanmalidir. Genel olarak bir kartal Eylul-Mart aylarinda
karli kis gunlerinde ava cikarilir, Mart’tan Agustos’a kadar kartal eski tuylerini dokup yeni
tuy cikarir. Bunun icin kusa gerekli ortam saglanir. Agustos-Eylul aylarinda ise kusa av
idmanlari yaptirilir. Gunumuzde Kazakistan’da bazi zenginlerin gosteris icin kartal satin alip
bu mevsimlerin geregini yerine getirmeden evde beslemelerini kusbeyleri elestirmekte ve
bunun cok yanlis oldugunu soylemektedirler.
Av mevsimi: Genelde kartalla tilki avi icin uygun mevsim karin dustugu
gunlerdir. Cunku, tilkiler gunduzleri saklanip geceleri avlanan hayvanlardir. Genelde de sican
5
gibi kucuk hayvanlari avlarlar. Av bulmak icin aksamdan sabaha kadar dolasirlar. Buna
Kazaklar “tulkinin cortuvi” yani tilkinin dolanmasi derler. Kusbeyleri kar dustugu zaman cok
sevinirler. Ozellikle Kazaklarin “sonar” veya “kansonar” dedikleri taze kar onlarin
avlanmalari icin cok elverislidir. Cunku taze karda tilkinin izi belli olur. Izi takip edilerek
saklandigi yerden tilki cikarilir.[27]
Kusun tuylerini yenilemesi: Mart ayinin ortalarindan itibaren av mevsimi sona
erer. Artik kartalin tuylerini yenileme mevsimi baslar. Kusa bu mevsimde ozen gostermek
gereklidir. Tuy yenileme donemini iyi bir sekilde geciren kus, eski tuylerinden tamamen
kurtularak yepyeni, parlak ve canli tuylere sahip olur. Tuy yenileme mevsiminde hayvana
verilen yem miktari arttirilir. Tuyleri geregince yenilenen hayvan avlanma mevsiminde daha
verimli olur. Cunku, daha cevik ve atak hareket eder. Eger hayvan bu donemi iyi geciremezse,
tuyleri zayif ve soluk olur. Kusbeyleri icin avlanma mevsimi karin dustugu Ekim ayindan
Mart’a kadar surer.
Kartalin idmani: Agustos ayindan Eylul ayina kadar olan sure, kartalin deyim
yerindeyse antrenman donemidir. Bu doneme Kazaklar “kusti kayiriv” demektedirler. Bu
donemde, kusbeyleri kartalarini, seyislerin yaris atlarini yarisa hazirladiklari gibi, ava
hazirlarlar. Semiz kuslarin kas etleri sertlestirilip guclendirilirek ucusa hazirlanir. Bu devrede
kusa “bortpe yem” veya “ak cem” adi verilen yem verilir. Bu yem, bir gun boyu suya konarak
kandan ve yagdan arindirilan kalorisi dusuk ettir. Bortpe yem kusun ic yaglarinin azalmasi ve
kaslarinin gelisimini saglar. Eylul ayina kadar kus babina gelir ve ava hazir olur.[28] Av
doneminde kusa iki gunde bir yem verilir. Semiren ve tok olan kus tilki avlamaz. Diger
yandan yeterince besin alamayan kus da halsizlestigi icin avda basarili olamaz. Bundan dolayi
av mevsiminde kartala verilecek yem miktari iyi ayarlanmalidir.[29]
Kartal avciligi ile ilgili Kazakca terimler:
Kiran: avcilikta mahir kartal
Pistak pistak: Kartalin cikardigi ses
Kaah kaah: Kusbeyinin kartali cagirma sesi.
Kusbegi: Kusbeyi
Kizilmay: Kusun ic organlarinin ezilmesi
Koyasin tusiruv: kusun midesindeki et kalintilari, yun, kil gibi rahatsizlik veren
seylerin temizlenmesi
Kustu kayiruv: kartali ava hizirlamak icin idman yaptirma.
Irgak: Kartalin egitimi sirasinda kullanilan salincak
6
Bortpe cem veya ak cem: yagi ve kani temizlenerek kalorisi dusurulmus etten
hazirlanan yem.
Sayat: kartalla avcilik seferi
Toyat beruv: Av esnasinda tavsan veya tilki yakalayan kartal avini hemen yemek
ister. Iste bu sirada kartalin istahini kesmek icin hemen yem verilmelidir. Bunun icin onceden
but etinden hazirlanan yem kusa uzatilarak bir iki kere gagalamasi saglanir. Buna toyat
denir.[30]
Sirga veya dalbay: tilki veya tavsan derisinden hazirlanmis kartali avlanmaya
egitmeye yarayan torba.
Sirga cekmek: kartali avlanmaya egitme sirasinda sirga denilen torbanin atla
hareket ettirilmesi.
Av kartalinin takimlari:
Tomaga: Genelde kartallarin gozu “tomaga” denilen bir baslik giydirilerek kapali
tutulur. Eger kartalin gozu bu baslikla ile kapatilmazsa, hayvan rahat durmaz, saga sola
saldirir. Av yolculugu esnasinda da tomaga ile hem kartalin rahat durmasi saglanir ve hem de
kartalin av gorerek ansizin ucmasi onlenir.[31]
Kartalin gozleri cok keskindir. Goge yukseldigi zaman 10 km mesafedeki bir
tavsani gorebilir. Bu yuzden Kazaklarda bir deyis, “Altay’da tomagasi cikarilan bir kartal,
Savir’daki tilkiyi gorur.[32] Altay ile Savir’in arasi yaklasik 180 km’dir.
Ayakbav: Kartalin iki ayak bileklerine deri kayistan “ayakbav” yani ayak bagi
denilen bagciklar takilir. Bu bagciklar 50 cm uzunlugunda olup ucunda halkasi vardir.
Kartalla bu bagla ucar. Ucmadigi zamanlar bu halkalardan baska kayislar gecirilmek suretiyle
baglanir. Egitim esnasinda bu halkalara sicim baglanarak uculur.
Tugir: Kartalin her zaman durdugu 3 veya 4 ayakli sehpa bicimindeki oturagi.
Buna tugir denir. Bu tugirin ayaklari sabit oldugu gibi, seyyar da olabilir.
Biyalay: Kartalin celik gibi pencesinden korunmak icin kola takilan deriden
yapilmis bileklikli eldiven. 1Kartal daima sag elde tutulur.
Baldak: Kartali at sirtinda tasirken kola destek olmasi icin egere takilan catal
bicimindeki kaldirac. Bir kartal 30 kg’dan az degildir. Bu yuzden kusbeyinin bir kartali
kolunda devamli tasimasi mumkun degildir. Baldak ona destek olur. Cok soguk havalarda,
kartalin bazen usumemesi icin bebek gibi kundaklanarak tasindigi durumlarda olur.
Cem saptiyak: Kartalin yem kasesi. Sapli ve uzunca tahtadan yapilir.
Cem torba: Yem torbasi. Avlarda kartala verilecek etten yapilmis yemlerin
tasindigi torba.[33]
7
Kartalin yas isimleri:
Kazaklar kartala 12 yasinin herbirine ozel isim vermistir. Bunlar sunlardir:
1. Balaban
2. Tirnek
3. Tastulek
4. Kantulek
5. Kumtulek
6. Kuvtulek
7. Koktubit
8. Kana
9. Cana
10. Bersin
11. Barkin
12. Songel[34]
Kazaklara gore kartal cesitleri:
Kok segir, Segir payan, Kandi koz, Muz balak, Is cargis ve Ak iyik. Kartalin en
iyisi Altay bolgesine has olan Ak iyik kartalidir.[35]
Gunumuzde Kazaklar arasinda kartalla avcilik: Sovyet doneminde ihmal
edilen ve kaybolmaya yuz tutan kartalla avcilik, 1991’de Kazakistan’in bagimsizligini
kazanmasindan sonra, tekrar canlanmaya baslamistir. Son birkac yildan beri Kazakistan’da
kusbeyleri arasinda yarismalar duzenlenmektedir. En son Subat 2006’da yapilan “Sonar
2006” kusbeyleri yarisina 6 eyalatten 30 kadar yarismaci katilmistir. Kartalin dis gorunusu ve
guzelligi, gucu, avina dalis sekli ve yakalayisi, ucusu ve sahibine bagliliginin degerlendirildigi
yarisma sonucunda, Aben Toktasinov isimli yasli kusbeyi Ak Celke (Ak Ense) isimli
kartaliyla birinciligi aldi. 2006 yili itibariyla Kazakistan’da 70 kadar profesyonel kusbeyi
bulunmaktadir. Kazakistan’da kartalla avciligi gelistirmek icin Kartal Federasyonu kuruldu.
Federasyon Kazakistan’daki kusbeyleri yarismalarini uluslar arasi seviyeye cikarmak icin
calismalar yapmaktadir. Oncelikle Mogolistan, Ozbekistan ve Cin kusbeyleri arasinda
musabakaler tertiplenmesi planlanmaktadir.[36]
Ayrica Karagandida bir kartalla avcilik okulu acilmistir. “Kayrat” at sporu okuluna
bagli olarak acilan “Sayat” Kartalla Avcilik okulunda lise seviyesindeki genclere egitim
verilmektedir. Iki, uc yil suren egitimde, once ata binme ve daha sonra kartal avcilik
ogretilmektedir.[37]
8
Kazakistan’in kartallariyla meshur bolgesi Nura’da ise bir kartalla avcilik muzesi
acilmistir. Burada kartalla avcilik tarihi uzerine fotograflar, av kartali takimlari gibi esyalar
sergilenmektedir. Muze ziyaretcileri ayrica av mevsimlerinde kusbeyleri ile birlikte kartal
avina cikabilmektedirler.[38]
Kazak Turkleri arasinda kartalla avcilik gelenegi en iyi sekilde Mogolistan
Kazaklari arasinda muhafaza edile gelmistir. Mogolistan’in Kazaklarin yogun bir bicimde
yasadigi Bayan Olgiy bolgesindeki Kazaklar bu gelenegi kesintisiz devam ettire geldi.
Gunumuzde, bu gelenek Kazakistan’daki gibi bir spor dalina donusturulmustur. Bunun icin
kurulan Burkut (Kartal) Dernegi’ne kayitli 200 kadar kusbeyi bu sporla ugrasmaktadir. Bayan
Olgiy Kazaklari son birkac yildir Ekim ayinda Kartalla Avcilik Festivali duzenlemeyi gelenek
haline getirmislerdir. Ayrica bazi turizm sirketleri bu donemde turistler icin ortalama iki bin
dolar karsiliginda 10 gunluk kartalla avcilik turlari tertiplemektedirler.[39]
Kisacasi, Turklerin en eski av geleneklerinden olan kartalla avcilik Kazak Turkleri arasinda
Sovyet doneminde zayiflamis olmakla birlikte gunumuzde tekrar canlandirilmaya calisilmaktadir. Bu
gelenegin en eski sekliyle devam ettirilmesi, Turk kulturu icin buyuk bir kazanctir. Bu sebeple modern
hayata adapte edilerek kartalla avciligin uluslar arasi bir yarismaya donusturulmesi faydali olacaktir.
http://www.turkoloji.cu.edu.tr/CAGDAS%20TURK%20LEHCELERI/abdulvahap_kara_kazak_avcilik.pdf
