Geniş bir araştırmanın ve emeğin ürünü olan bir yazıyı sizinle de paylaşmak istedim andalar. Bu konular hassas ama bir o kadar da önemli. Soydaşlarımın da düşüncelerini merak ederim.

Merhaba arkadaşlar,

 

Bu yazımızda, Sn. Serdar Elmas'ın bize ölüm ile ilgili sorduğu sorulardan yola çıkarak, ölümle ilgili ayrıntılı ve bilimsel bir analiz yapmak, bu sayede muhtemelen bir çoğunuzda var olan pek çok tabuyu ve bilim dışı düşünceyi kırmak istiyoruz. Elbette ki bunlardan kastımız dini inançlarınız, vs. değildir. Ne yazık ki insanoğlu ölüme sadece dini inançlarından değil, genel olarak "insan" olduğu için gerçek dışı anlamlar yüklemektedirler; pek çok dini imge de bu yüzden yaratılmıştır, yaratılmaktadır. Ölümün bilimsel olarak anlaşılması, sadece bu yanlış anlaşılmaların giderilmesi için değil, aynı zamanda bilimin insanların binlerce yıldır var olan sorularına cevaplar verebilme gücü karşısında şaşkınlığa düşmek ve bu sayede insanların bilime yönelmesi açısından da önem kazanmaktadır.

Ölüm, tıpkı Evren'in başlangıcı gibi, bilimin uzun süredir cevap aradığı sorulardan biridir. İnsanlık ise bu soruya binlerce yıldır cevap armaktadır. Bilim, insanlık tarihine göre göreceli olarak bebeklik yaşlarında olan bir alan olduğu için ölümle ilgili bilimsel arayışlar da oldukça yenidir. İnsanlık tarihi boyunca, bilim gibi güçlü bir cevap bulma aracı olmayan insanlar, bilim dışı kaynaklara sarılmışlardır. Özellikle felsefe, insanın ölümle ilgili merakını canlı tutarken, din bu konudaki sorulara cevaplar üretmek adına pek çok figüranla konuyu ele almıştır. Günümüzdeki insanların %90'ından fazlasının ölümle ilgili görüşleri, binlerce yıl öncesine ait dini inançlara ve bu inançların iddialarına dayanmaktadır. Doğal olarak, gayet anlaşılır bir şekilde insanın korkularını dindirmek için var edilmiş bu alanların verdiği cevaplar, herhangi bir gerçeklik değeri taşımaz. Neyse ki, son 150 yıldır Biyoloji ve Fizik alanında yapılan akıl almaz atılımlar sayesinde, Evren'in başlangıcı gibi kafaları kurcalayan ve insanları halen korkularından ötürü bilim dışı kaynaklara iten pek soruya cevap verebilmeye başladığımız gibi, ölüme de cevaplar verebilmeye başladık. Bu yazımızda, ayrıntısıyla bunları ele alacağız.

 

 

Biyolojik Olarak Yaşamın (Hayatta Kalma ve Üremenin) Varlığının Fizik Açısından Anlamı ve Sebepleri

 

Her şeyden önce hatırlanması ve anlanması gereken çok önemli bir konu var: Aslında canlılık diye bir kavram doğada bulunmadığı için, teknik olarak ölüm diye bir kavramdan da bahsedilemez. Canlılığın başlangıcı, "Canlılığın Evrimi" yazı dizimizde açıkça belirttiğimiz gibi atomlar ve moleküllerin çeşitli organizasyonları ve bu organizasyonun yaklaşık 600 milyon yıl boyunca doğa şartları etkisi altında seçilmesi sonucu olamuştur. Canlılığın başlangıcından sonra ise, aynı doğa yasaları etkisi altında çeşitlenme meydana gelmiş ve günümüzdeki "canlı çeşitliliği"ne ulaşılmıştır. Bu adımların hiçbirinde, bir Hidrojen molekülünün Güneş içerisinde bir Helyum molekülüne dönüşmesinden daha farklı bir kimyasal ya da fiziksel olay meydana gelmemiştir. Sadece uzun vadede evrimleşen insan türü, yine kimyasal evriminden ötürü zekasının gelişmesi sayesinde olaylar arasında neden-sonuç ilişkileri kurabilmeyi başarmış ve etrafına bakarak varlıkları farklı isimler altında sınıflandırmıştır. Ancak bizim yaptığımız herhangi bir isimlendirme, doğanın bu şekilde bir ayrıma gittiği anlamına gelmez. Bu sadece bizim daha kolay anlaşabilmemizi sağlamaktadır.

 

İşte bu sebeple, aslında ölümden özel olarak, ayrı bir kavrammış gibi bahsetmenin bir anlamı yoktur. Bunlara yazının ilerleyen kısımlarında geleceğiz. Şimdi, yaşamın ve biyolojik anlamının (amacının) fizik açısından değerlendirilmesine göz atalım.

 

Canlılığın var olmasından beri (son 3.8-4 milyar yıldır) iki temel "amacı" var olmuştur: Hayatta kalmak ve üremek. Bu amaç, elbette insanların kendi hayatlarına biçtikleri amaçlardan oldukça farklıdır. Zaten bu kısımda da irdeleyeceğimiz gibi, bu amaçlar aslında bizim seçimimizde olan amaçlar değildir. Evrimsel süreçte edinilmiş bu amaçlarımıza uymak zorundayız, çünkü fizik yasalarınca 4.5 milyar yıldır Dünya üzerindeki her bir moleküle dikte edilen kurallar, bizi bu noktaya getirmiştir. Bu noktaya gelene kadar da, bu biyolojik amaçlar oluşmuştur, evrimleşmiştir ve her canlının vazgeçilmezi olmuştur. Buna karşı çıkmak, yok olmayı kabullenmek demektir. Kimi zaman insanlar ölümü ya da ürememeyi tercih ederler. İlkinde, hayatta kalmayı reddederek yok olmayı kabul ederler (bu kısa vadelidir); ikincisinde ise soylarını sona erdirerek yok olmayı kabul etmiş olurlar (bu da uzun vadelidir). Aslında her bir canlı, öldükten sonra, hayatı boyunca ne yapmış olursa olsun, yok olacak, doğaya karışacaktır; ancak yine de ne olursa olsun, canlılığımız hayatta kalma ve üreme esasları üzerine kuruludur ve bu düzen hakkında pek de şikayet etme hakkımız yok. Fizik yasaları Büyük Patlama'nın var oluş biçiminden ötürü bu şekilde oldu (olmayabilirdi ama oldu); bu yasaların etkisi altında gezegenler ve Dünya ve canlılık oluştu ve gelişti. Dolayısıyla bunu değiştirmek için elimizden hiçbir şey gelmez.

Peki neden varlık amacımız, biz varlığımıza her ne amaç biçersek biçelim, esasında sadece hayatta kalmak ve üremek üzerine kuruludur? Bunun için ilk canlıların meydana gelmesine ve sonrasında hayatta kalmalarına bakılması gerekir. Temel cevap, yukarıda da değindiğimiz gibi şudur: Bu böyle olmaktadır, çünkü şu anda içinde bulunduğumuz evrenin fiziksel ve kimyasal yasaları dahilinde, Dünya isimli gezegen üzerinde "bu tip" canlılar evrimleşmiştir. Yani Dünya'daki canlıların yaşam döngüsü, Evren'in deterministik yasaları sayesinde bu şekilde var olabilmiştir. Belki evrenin başka bir köşesinde veya -varsa- başka bir evrende tamamen farklı yaşam döngüleri ve yaşam amaçlarına sahip canlılar bulunabilir. Örneğin o varlıklar, farklı yasalardan dolayı herhangi bir mücadele vermek zorunda olmayabilirler ya da "üreme" diye bir şeyden bahsetmemize gerek olmaz. Ancak bu Evren içerisinde, bu gezegende, ilk hücremsilerden (koaservatlardan) itibaren hep canlılar hayatta kalma mücadelesi vermişler ve sonrasında, kendilerinde var olan genetik materyali (aslında sıradan moleküllerden fazlası değildir bu materyal), kendisinden meydana gelen ve kendisine benzeyen bireylere aktarmaya (üremeye, çoğalmaya) çalışmışlardır.

Üstelik yukarıda verilen örnek, mekanik yasalardan sadece bir tanesidir. Daha pek çok benzer fizik yasası altında sıradan maddeler aşınırlar, eskirler ve dağılmaya başlarlar. Burada anlatmak istediğimiz şudur: Evrendeki her şey en nihayetinde kuarkların oluşturduğu atomlar, atomların oluşturduğu moleküllerden meydana gelmektedir. Evrenin oluşum biçiminden ötürü bazı kurallar işlemektedir ve bizim "Fizik Yasaları" dediğimiz bu kurallar altında, maddelerin belirli "ömürleri" vardır. Bu genellikle çevresel baskılara ve aktif olarak iş gören bir varlıksa, işleme miktarına bağlıdır. Eğer aktif olarak iş yapmıyorsa da, pasif varlığına etki eden dış kuvvetlerin etkisi altında bir maddenin ömrü belirlenir. Örneğin bir canlının ömrü az sonra açıklayacağımız biyolojik sebeplerle belirenir, bir iş makinasının ömrü yukarıda açıklanan yasalarla belirlenir, bir kayanın ömrü ise üzerine etkiyen her çeşit dış faktörün etkisinin toplamıyla belirlenir. Her varlığın, doğa içerisinde belirli bir ömrü vardır ve bu ömrün sonuna gelindiğinde (her ne sebeple olursa olsun) maddenin bütünlüğü bozulacaktır. Bu da bir diğer doğa yasası olarak düşünülebilir.

 

Buraya kadar aktardıklarımız, yaşamın ve ölümün arkasındaki mekanik sebepleri ele almaktaydı. Bunları anlamak, yaşamın ve ölümün neden var olduğunu anlamak açısından birinci önemli noktayı oluşturmaktadır. Aslında her biyolojik ve kimyasal olayın özünde fizik yasaları yatmaktadır; dolayısıyla her biyolojik veya kimyasal olayı, fizik yasaları ile açıklayabiliriz. Ancak elbette anlaşılırlığın sağlanabilmesi için bu bilim dalları, özünde fizik yasaları yatsa da, ayrı doğa yasaları keşfederek bağımsız bilimler halini almışlardır. Biz de şimdi işin fiziğini bir kenara bırakarak, biyolojiye döneceğiz ve biyolojik (canlılara ait) ölümün arkasındaki sebepleri inceleyeceğiz.

 

 

Ölümün Varlığının Biyolojik Sebepleri: Canlılar Neden Sonsuza Kadar Yaşamazlar ve Ölürler? Biyolojik Ölüm'ün Evrim Sebepleri Nelerdir?

 

Dediğimiz gibi tüm canlılar hayatta kalma mücadelesi verirler ve üreme savaşı içerisindediler. İkisinin de temel "felsefi" amacı "varlık durumunu sürdürmek"tir ve canlılar bunu aktif olarak yaparlar. Canlılar bu durumu, genetik materyallerine borçludurlar. Çünkü genetik materyaller, bir canlının ne olacağını belirlerler; dolayısıyla hayatta kalabilme ve üreme başarısını birebir belirleyen faktör, genetiktir. Ancak elbette, genetik faktörlerle belirlenen bu başarı, çevresel faktörlerle modifiye edilir ve son halini alır. Her canlı birey, genetik ve çevrenin etkisi altında şekillendirilmiş birer üründür. Bu ürünler, doğanın biyolojik yasaları (Evrim gibi) etkisi altında mücadele verirler ve başarılı olanlar üreyip kendilerindeki genetik bilgiyi yavrularına aktarabilirler, başarısız olanlar ise ya yok olurlar ya da üreyemezler; iki durumda da varlıkları kısa ya da uzun vadede sona erer.

 

Yani biyolojik başarı, hayatta kalmak ve üremek ile belirlenmektedir. Ancak yine de, bunun bir üst sınırı olduğunu görürüz. Birkaç istisna hariç canlıların hiçbiri sonsuza kadar yaşayamazlar ve sonsuz miktarda üreyemezler. Öyleyse bu üst sınırı belirleyen bir diğer yasadan bahsetmek gerekir:

Bunun arkasında, ilk etapta Thomas Malthus'un 1798 yılında yayınladığı Popülasyonların Prensibi Üzerine Bir Makale (An Essay on the Principle of Population) isimli makaleler serisinde ileri sürdüğü doğa yasası yatar. Bu makalelerinde Malthus, doğadaki kaynakların doğrusal olarak arttığını, canlıların ise geometrik bir hızla çoğaldığını tespit etmiştir (yukarıdaki resimde görülmektedir). Bu durumda kısa süre içerisinde var olan canlıların sayısı, kaynakların destekleyebileceğinden çok daha fazla olacaktır. Malthus, kendi alanındaki açıklamalarını bu noktaya kadar getirip dallandırır. Ondan 61 sene sonra Charles Robert Darwin ise bu yasayı biyolojik olarak değerlendirerek, bireyler arasında kaynak mücadelesi olacağını tespit etmiş ve bu mücadelede her zaman ortama daha uygun, kaynaklara ulaşma becerisi daha yüksek bireylerin avantajlı konuma geçip varlıklarını daha uzun süreler sürdürebileceğini ortaya koymuştur. Modern bilim de bu bilgileri ele alıp daha da geliştirmiş ve tüm bunların arkasında yatan genetik ve çevresel faktörleri ortaya koymuştur. İşte şimdi bizler de, bu bilgileri tekrar gözden geçirerek, en baştaki canlılığın evrimi ile, her bir canlının ömrünün sonu olan ölüme biyolojik bir bakış açısı kazandırmaktayız.

 

İşte tüm bu var olma mücadelesi, genetik materyalin var olup, içerisinde bulunduğu bireyin özelliklerini belirlemeye başlamasından beridir sürmektedir. Bu süreyle eşit bir zamandır da Evrim Mekanizmaları canlılar üzerinde bilfiil işlemektedir. Doğada, her canlıya yer olmadığı için, Doğal Seçilim ve genel olarak Evrim'in etkisiyle canlıların ömürleri, ilk başta açıkladığımız fiziksel sebepler haricinde, bu sebeplerden çok daha hızlı ve erken etkiyecek bir sebeple sona ermektedir: yaşlılık.

 

Yaşlılığa zaten döneceğiz; ancak ölümün var olmasının biyolojik sebeplerini toparlamak gerekirse: Ölüm biyolojik olarak var olmalıdır, çünkü her yeni ölüm, yeni bir doğum için fırsattır. Eğer doğadaki Evrim yasası sayesinde canlıların biyolojik ölümleri evrimleşmeseydi, canlılar daha da hızlı üreyip bütün boş alanları dolduracak ve sonunda canlılık tümden sona erecekti. Bu durumda, varlığı aktif olarak sürdürmek başarılamayacaktı ve canlıların, biyolojik olarak cansızlardan bir farkı olmadığı gibi, görünüş/davranış olarak da hiçbir farkları olmayacaktı. Ancak ölümün varlığı, canlıların sürekliliğini tamamlayan evrimsel basamak olmuştur. Canlılar bir yandan hayat mücadelesi verip, bir yandan ürerlerken, ölümlerin varlığı yeni yerler açılmasına ve kaynakları tüketen canlıların sayısının sabit tutulmasına yaramaktadır. Bu, genel olarak popülasyonların avantajına olduğu için, Evrimsel süreçte seçilerek bir norm haline gelebilmiştir. Tabii burada biyolojik ölüm ile fiziksel ölümü birbirinden ayrı tuttuğumuzu hatırlatmak istiyoruz, zaten biyolojik ölüm olmasaydı da hiçbir maddenin, var olduğu haliyle sonsuza kadar var olamayacağını unutmamanızı tavsiye ediyoruz.

 

Doğadaki kaynaklar sınırsız olsaydı ya da farklı bir Evren'de canlılık başlayacak olsaydı, belki de biyolojik ölüme ihtiyaç olmayacaktı; çünkü her bir varlık için yetecek kadar kaynak olacaktı veya fizik yasaları bir değişimi, devinimi dikte etmeyecekti. Ancak içinde yaşadığımız Evren içerisinde hiçbir canlı, hatta hiçbir varlık sonsuz kalıcılıkta olamaz; bu doğanın ilkin yasalarına da aykırıdır (Termodinamik Yasaları gibi). Evren, genel bir düzensizliğe doğru evrimleşmektedir; lokal olarak, enerji harcayarak düzen sağlanılsa bile, en nihayetinde Evren'in başlangıcından kaynaklanan fizik yasalarından ötürü düzensizlik hakim olacaktır. Er ya da geç...

Biyolojik Yaşlanma Nedir?
 
Bu soruya verilecek yarı-felsefi cevap, "Ölmek zorunda olduğumuz için." şeklindedir. Ölmemizin neden zorunlu olduğunu ise yukarıda fizik, kimya ve biyoloji yasaları ile net bir şekilde açıkladığımızı düşünüyoruz. Ancak tabii ki biz işin felsefesinde olmadığımız için, bilimsel kısmına bir göz atalım.
 
İlk olarak, yaşlanmayı doğum ve ölüm ile ilişkilendirmek gerekiyor: Evren'de fiziksel, kimyasal ve biyolojik süreçlerin hepsi kademeli, en azından belirli bir zaman dilimine dağılmış şekilde gerçekleşmektedir. Her olayın, uzay-zaman bütünlüğüne dağılmış, göreceli bir hızı elbette bulunmaktadır: Örneğin bir çita, bizim için çok hızlı koşuyor olsa da, bir F-16 için hızı önemsenmeyecek kadar yavaştır. Doğada, bizim zaman kavramımıza göre çok hızlı gerçekleşen tepkimeler ya da olaylar olabilir; bir bombanın patlaması gibi ya da hızlı bir yanma tepkimesi gibi. Ancak bu olaylar da, küçük zaman dilimlerine bölündüğünde, aslında kademeli süreçler olduğu görülür. Discovery Channel'da yayınlanan Time Warp isimli belgesel, bunu gösteren güzel bir kaynaktır. Yüksek hızlı kameralarla, oldukça anlık gibi görülen bir balonun patlaması bile gözlenecek olursa, aslında sürecin birkaç kademeden ve zaman içerisinde gerçekleştiği görülecektir. Kısaca Evren'de hiçbir şey bir anda olmaz, yeterli zaman aralıklarına bölünürse, her şeyin kademeli ve belirli süreçlerden geçerek olduğu gözlenir.
Öte yandan, örneğin Biyoloji'nin en önemli yasalarından biri olan Evrim, son derece yavaş bir süreçtir. Vücudunuzda besinlerin yakılması, göreceli olarak çok daha hızlı; ancak yine de kademeli bir süreçtir. Büyük bir molekülün yapımı, örneğin bir proteinin yapımı, kademeli bir süreçtir. Asla bir anda olmaz; ancak göreceli olarak hızlı bir şekilde üretilebilir. Örneğin elinizi kestiğinizde pıhtılaşmanın gerçekleşmesi için 10-12 farklı basamaktan oluşan bir kimyasal tepkimeler zinciri meydana gelir (aşağıdaki fotoğrafta basamaklar verilmiştir). Birkaç dakika içerisinde pıhtılaşma gerçekleşir. Bunların hepsi, özlerinde yavaş ve kademeli değişimlerdir. Ancak dışarıdan bakıldığında hızlıymış gibi görülebilir. İşte belki de bilim düşmanlarının Evrim'i anlayamaması bu kavramların farkında olmadıklarındandır; buna zaten Neden-Sonun İlişkisi yazı dizimizde değinmiştik.
İşte doğumla başlayan ve ölüme giden biyolojik yolculuğumuzda da kademeli bir değişim geçiririz. Aslında yaşlandığımız gerçeğinin var olma sebebi, doğal yollarla bir anda ölmemizin doğa yasalarına aykırı olmasındandır. Bahsettiğimiz sebeplerle, canlıların üreyebilecek kadar gelişmesi gerekmektedir. Üredikten hemen sonra ölebilecek olsalar bile, Evrimsel Biyoloji sayesinde anlıyoruz ki sadece üremek değil, yavruların geleceğini garantilemek de varlığın sürdürülebilirliğine avantaj sağlamaktadır. Bir yavrunun belirli bir düzeye gelebilmesi de, yine doğa yasalarından ötürü bir anda olabilecek bir şey değildir. İşte tüm bunların ve daha nicesinin etkisi sebebiyle, her canlının yaşamını sürdürmesi gereken bir zaman dilimi bulunmaktadır. Bu zaman dilimi bile, milyarlarca yıldır süren seçilim ve Evrim süreciyle belirlenmektedir. Bir canlının, olması gerekenden fazla yaşaması, o popülasyonun eriştiği dengeyi ve doğal kaynakların kullanımını alt üst edecektir. Belki de başlı başına bu sebeple insanın ölümsüzlüğüne ciddi bir şüphe ve endişe ile yaklaşmak gerekmektedir.
 
Dolayısıyla Evrimsel süreçte her canlının yaşadığı genel ortama uygun ömrü olmaktadır. Bu, Dengeleyici Doğal Seçilim (bkz: Evrim Mekanizmaları yazı dizisi) ile uzun süreler içerisinde ayarlanmaktadır. Bir canlı, yukarıda açıkladığımız sebeplerle var olması gerekenden fazla yaşamamalıdır; ancak aynı şekilde, var olması gerekenden az yaşaması da olumsuzdur. Popülasyonlar, varlıklarını korumak zorundadırlar ve bu üremekten geçer.
 
İşte doğum ile başlayan ve ölüm ile biten biyolojik yolculuğumuzda bu yüzden gelişim veya yaşlanma olarak adlandırdığımız ara basamaklar zinciri vardır. Bu süreçte vücudumuz belirli bir olgunluğa erişir, bir noktadan sonra ise ölüme doğru değişim başlar. Yaşlanmayı sadece orta yaştan sonra ölmeye doğru olarak düşünmemek lazımdır. Bir canlı, doğduğu andan itibaren ölmeye başlar. Ancak sosyokültürel yapımız içerisinde nedense sadece ileri yaşlar ölüm ile ilişkilendirilir.
Neden Yaşlanıyoruz? Yaşlanmanın Evrimsel Kökenleri Nelerdir? Biyolojik Yaşlanma ile İlgili Kuramlar Nelerdir?
 
Bu konuyla ilgili olarak sayısız farklı hipotez ve teori bulunmaktadır. Özellikle Evrimsel Biyoloji'nin gelişimi sayesinde bu onular bilim insanlarının oldukça ilgisini çekmektedir. Ancak şu anda, bütün bilim dünyasının genel geçer olarak kabul ettiği bir kuram bulunmamaktadır.
 
Bizim daha önce de açıkladığımız gibi, bilim insanları 19. yüzyıla kadar canlıların sadece fiziksel sebeplerle yaşlandıklarını düşünüyorlardı. Nasıl ki kullanılan bir bıçak zamanla eskiyorsa, canlılığın da bu şekilde eskidiği düşünülüyordu. Ancak yine daha önce belirttiğimiz gibi, Termodinamik Yasaları'nın keşfiyle bunun sadece kapalı sistemler için geçerli olduğu, canlılığın kapalı bir sistem olmamasından ötürü dışarıdan aldıklarıyla üretebildiği enerji sonucunda Evren'in bir yasası olan entropi (düzensizlik) artışına lokal olarak karşı koyabildikleri anlaşılmış ve yaşlanma ile ölümlerin temel sebebinin, bizim yukarıda "fiziksel yaşlanma" olarak tanımladığımız kavram olmadığı keşfedilmiştir. Bu sayede "biyolojik yaşlanma" araştırılmış ve Evrimsel Biyoloji sayesinde cevaplar üretilebilmeye başlamıştır.
 
Biyolojik Yaşlanma ile ilgili olarak pek çok amaç içerikli (teleolojik) açıklama yapılmıştır. Ölmemizin bir amaç olarak bulunduğu ileri sürülmüş; ancak yine de Doğal Seçilim ile açıklanmaya çalışılmıştır. Bu açıklamaların en meşhur örneklerinden biri 1889 yılında August Weismann'ın ileri sürdüğü ve ölümün bir varlık amacı olduğunu, diğer canlılara yer açmak amacıyla canlıların öldüğünü iddia hipotezidir.
 

Klinik ölümün gerçekleşmesinden sonra, omuriliğin zedelenmeye başlamasına kadar, kalbin altında kalan organlar 30 dakika kadar yaşamaya devam ederler. Kontrol altında tutularak vücuttan koparılan kollar ve bacaklar, 6 saat kadar yaşamayı sürdürürler. Kemikler, tendonlar ve deri ise klinik ölümden sonra 8-12 saat daha yaşarlar. Ancak kalpten sonra, en hızlı ölecek organ beyindir. Beyin, kalbin durmasından, yani klinik ölümden sonra 3 dakika içerisinde kısım kısım ölmeye başlar. Ölümünün tamamlanması, durumdan duruma değişiklik gösterebilse de, beyindeki en hassas nöronlara sahip olan ve hafızayla ilişkili olan hipokampus bölgesi 10 dakika oksijen alamadıktan sonra tamamen ölür.
 
3) Yasal Ölüm: Yasalara bağlı olarak ülkeden ülkeye bu tanım değişse de, temel olarak, bir hastayı kurtarmak adına denenebilecek, elde bulunan bütün tıbbi ve bilimsel yöntemler tükendiğinde, hasta halen klinik ölüm halindeyse, yasal olarak ölümünün gerçekleştiği söylenir. Pek de bilim ile alakalı olmayan bu tanımı sadece bilgi olarak vermek istedik.
 
4) Beyin Ölümü: Beyin ölümü, beyni ve sinir sistemi olan canlılarda, ölümün gerçekleştiğini belirtmenin faydalı yollarından biridir. Bir canlı, hücreler yığınıdır ve bu hücreler, bir araya gelerek doku ve organları oluştururlar. Beyin, bu organları kontrol eden organın adıdır. Dolayısıyla beyin ölümü gerçekleşen bir canlıda, vücudun geri kalanının herhangi bir özelliği kalmayacaktır. Ancak burada kafa karıştıran nokta şudur: beyin ölümünün gerçekleşmesi, vücudun tamamen öldüğü anlamına gelmez. Tıbbi olarak makinalar aracılığıyla birey canlı tutulabileceği gibi, bu makinalara başvurulmasa da beyin ölümünden sonra saatlerce vücudun farklı noktalarındaki hücreler, bireysel olarak yaşamaya devam edeceklerdir. Dolayısıyla beyin ölümü, bir organizmanın bütün parçalarıyla birlikte öldüğünü değil, artık eskisi gibi bir bütün olarak yaşamasının olanaksız olduğunu gösteren ölüm tanımıdır. Dediğimiz gibi, beyni ve sinir sistemi olan, özellikle de çok hücreli canlılarda kullanılması son derece işlevsel ve faydalı olan bir tanımdır. Yukarıda tanımlananın yanısıra, pek çok yasa ölümün beyin ölümüyle birlikte gerçekleştiğini kabul eder.
 
Beyin ölümünün gerçekleşmesi için şu semptomlar aranır:

• Acıya tepkisizlik
• Yüz kaslarında tepkisizlik
• Göz bebeğinde (pupil) tepkisizlik
• Okulosefalik refleksin yitirilmesi (kafa hareket ettirildiğinde gözlerin sabitlenmemesi durumu)
• Korneal refleksin yitirilmesi (göze cisim yaklaştırıldığında gözkapaklarının refleksif olarak kapanmaması durumu)
• Kalorik refleks testine cevap vermeme (kulağa kanalına enjekte edilen suya refleksif olarak tepki verememe durumu)
• Spontane nefes almanın sona ermesi

5) Biyolojik Ölüm: Canlılar, tek bir hücreden oluşabilecekleri gibi, trilyonlarca hücrenin bir araya gelmesinden de oluşabilirler. Yukarıda açıkladığımız beyin ölümü, beyni ve sinir sistemi olmayan canlılar için geçerli değildir. Tek hücreli bir canlı için; ya da bir çok hücreli canlı içerisinde bulunan, bireysel bir hücre için ölüm tanımı ayrı olarak yapılmalıdır. Biyoloji'de, genel olarak kabul edilen ölüm tanımı, bir organizmanın, bünyesindeki tüm hücrelerle birlikte işlev göremeyecek şekilde bütünlüğünün bozulması olarak tanımlanır. Dolayısıyla bu tanıma göre beyin ölümü, fizyolojik ölümü veya klinink ölümü gerçekleşmiş bir canlı, daha saatlerce biyolojik olarak ölmez; çünkü vücudundaki hücreler yaşamaya devam ederler. Ne zaman ki bünyedeki son hücre de, fizyolojik ve biyokimyasal işlevini yürütemeyecek şekilde dağılırsa, o zaman biyolojik ölümün gerçekleştiği söylenir.
Ölümü biyolojik olarak ele alacak olursak, 4 aşamada incelememiz mümkündür: Çöküş (descent), Sistem İflası (system collapse), Ölüm (mortification), Eskime (expiration).
 
Görüldüğü gibi pek çok farklı çeşit ölüm tanımı mevcuttur. Bilimin gelişmesi ile eski tabuların yıkılması, ölüm tanımlarını daha da netleştirmektedir. Artık, bedenden ayrı bir ruha sahip olmadığımızı bilimsel olarak bilebildiğimiz gibi, ölümden sonra varlığın devam edebildiği herhangi bir yer olmadığını da biliyoruz. Bunlar, yazımızın en başında bahsettiğimiz, ölümü anlayamayan, binlerce yıl önce yaşamış atalarımızın, zihinsel sağlıklarını korumak ve meraklarını dindirmek için yarattıkları hikayelerdir ve herhangi bir bilimsel geçerliliğe sahip değildirler. Ancak tabii ki bilime tam olarak güvenmeyen biri, böyle hikayelerden teselli umacaktır; bu, kişilerin kendi tercihidir. Ancak bilinmesi gerekir ki bilimin, bu tip farazi açıklamalara ihtiyacı yoktur.
 
 
Hayvanlarda (ve dolayısıyla insanlarda) Ölümün ve "Ölüm-Sonrası"nın Bilimsel Olarak Açıklanması
 
Bildiğimiz  üzere ölümle ilgili pek çok felsefi ve özellikle dini betimleme  yapılmıştır. Bunların kökeninde genel olarak "yok olma korkusu" ve  "emeklerin boşa gitmesi endişesi" bulunur ve hemen hemen tümü  bilim-dışıdır.
 
Bilim insanları olarak bizlerin  desteklediği düşünce sistemi ise, ölüme doğum kadar normal bakmaktan  geçer. Yani nasıl ki kimse "biri doğum yapacak" diye endişelenmiyorsa ve  bununla ilgili efsanevi hikayeler uydurmuyorsa veya "doğum-öncesi"ni  anlatan ve sağlayan mitolojik karakterler betimlemiyorsa, "ölüm-sonrası"  ile ilgili de hikayelere aldanmak yerine, konuya bilimsel ve tarafsız  olarak yaklaşmak gerekir.
 
Biz, Evrim Ağacı olarak ölüm tanımları arasında, beyni ve sinir sistemi olan canlılar için Beyin Ölümü tanımını, geri kalan tüm canlılar için ise Biyolojik Ölüm tanımını kullanacağız. Dolayısıyla bir insanın, beyin ölümünün gerçekleşmesiyle öldüğünü varsayacağız. Ancak yukarıdaki açıklamalarımız dahilinde beyni ölmüş bir insanın halen hücrelerinin bir kısmının yaşadığını; ancak vücut bütünlüğünün artık aranmayacağını hatırlatmak isteriz.
 
Ölüm, tam  olarak bilimsel olmasa da, biraz felsefi bir bakış açısıyla uzatılmış ve geri dönülmez uyku hali olarak tanımlanabilir. Bu açıklama, tam olarak bilimsel değildir; çünkü ölümden sonra canlı için herhangi bir şeyden bahsetmek son derece anlamsızdır. Ölüm, canlılığın bir bütün olarak sona erdiği ve bir daha hiçbir şekilde, asla başlamayacağı bir sondur. Dolayısıyla, bu gerçekten korkan insanların yarattıkları mitler bir yana, bilimsel olarak zaten bir canlı için ölümden "sonra"sı hakkında bahsetmek abes ve anlamsızdır. Yine de, koyu olarak yazdığımız uyku betimelemesini biraz açarak bu uzun konumuzu noktalayacağız. Bu betimleme, ölümden korkulacak hiçbir şey olmadığını ve son derece sıradan, biyolojik bir gerçek olduğunu ve sonrasında bizlerin algılayabileceği herhangi bir şey olamayacağını anlatmak için idealdir. Yeri geldikçe, gerekli açıklamaları zaten yapacağız; ancak bu betimlemenin gerçek ile birebir uyuşmadığını hatırlatmak isteriz (çünkü az önce açıkladığımız gibi, böyle bir açıklama yapmak bile gereksizdir; sadece size bilimsel gerçekleri göstermek için kullanacağız).
 
Sizden  istediğimiz, uyuduğunuz ancak rüya görmediğiniz bir anı hatırlamaya çalışmanızdır. O anda hangi  pozisyonda yattığınızı veya saatin kaç olduğunu veya vücudunuzdaki herhangi bir  değişimi, hatta genel olarak herhangi bir şeyi hissetme durumunuz hemen hemen hiçbir zaman söz  konusu değildir. Çünkü beyin, duyu organlarından gelen ve belirli bir eşiğin altında kalan pek çok uyarıya karşı tepkilerini kapatmış ve kendini uyku  sırasında yapması gereken işlere vermiştir (uykuyla ilgili notumuza  bakabilirsiniz). O anda sizin için, en azından algı boyutunda, pek çok işleviniz  kapalıdır ve uyandığınızda o anları çok büyük bir çoğunlukla asla hatırlayamazsınız. Benzer şekilde,  şoka ve komaya giren insanlar da bunu yaşarlar. Kısaca, beynin uyku ve hatta uyku-altı döneme geçmesiyle, algılarda ciddi bir azalma olmaktadır. Elbette, uyku halindeki birine bağırır, dürter, ıslatır, yakar ya da herhangi bir ciddi uyaranda bulunursanız, beyin hızla kendini açacak ve algılarınızı geri kazandıracaktır. Zaten bu yüzden yukarıdaki tanımda "geri döndürülemez" kalıbını eklememiz bu yüzdendir.
 
Ölüm de, uykuya az çok benzer şekilde,  sonsuz bir "algısızlık" halidir; tabii ki uykunun birkaç adım ötesinde, algı kaybına, vücut bütünlüğünün  dağılması da eklenir, çünkü uyku halinde biyokimyasal aktivite sürer;  ancak ölüm durumunda bu düzen de bozulur. Uykuda, hemen her zaman geri dönüş imkanı varken, ölüm, geri döndürülemez bir uyku halidir ve uykudan daha da "derin"dir. Aslında burada, bir "neden-sonuç  ilişkisi yanılgısı" vardır: Ölümden dolayı hayat  sona ermez; hayatın sona ermesine ölüm denir. Bu farka dikkat etmekte fayda vardır; çünkü teleolojik (amaç merkezli) bir argümandan bilimsel olarak kaçınmakta fayda vardır.
 
İşte bu "derin ve geri döndürülemez uyku" halinde, beyninizin tüm algıları ve temel olarak işlevleri sona erdiği için, bir daha asla geri döndürülemezsiniz ve asla herhangi bir başka şeyi deneyimleme şansınız kalmaz. İşte bu ölümün gerçekleşmesiyle, birkaç sene önce içerisinden geldiğiniz doğaya dönüşünüz tamamlanmış olur. Unutmayın! Vücudunuzdaki her bir kimyasal, doğaya aittir ve doğadan kaynaklanır. Dolayısıyla, doğumdan öncesine kafa yormadığımız gibi, ölümden sonrasına da yormanın herhangi bir bilimsel anlamı yoktur. Tabii içinizi rahat ettirecekse, herhangi bir geçerliliği olmayan mitlere bel bağlamakta özgürsünüz; bu kişinin kendi tercihidir.
 
Elbette bu yaklaşımın hatalı noktası daha önce de değindiğimiz gibi şudur: Uykuda, beyin hücrelerinizin bütünlüğü dağılmaz ve dediğimiz gibi, bir uyarı eşiği aşıldığı anda beyniniz uykudan uyanır. Ayrıca kimi durumda, nadir vakalarda uyuyan kişi, uyuduğunun farkındadır (rüya gördüğünüzün farkında olmanıza benzer; ancak daha farklıdır). Ölümde ise hiçbir farkındalık kalmaz, kalamaz; çünkü beyin bütünlüğünü yitirmiş ve ölüm gerçekleşmiştir. Belki hücrelerinizin bir kısmı yaşamaya devam ediyordur; ancak bu sizi "siz" yapan özelliklerin hiçbirini geri getirmeyecektir ve sonunda onlar da ölecektir. Dolayısıyla ölümü, sonsuz, hissiz ve geri dönüşsüz bir uykuya benzetmek, insana en azından "bilimsel bir teselli" sunacakken; her zaman ölümün uykudan tamamen farklı bir biyolojik olay olduğunu akılda tutmak gerekmektedir.
 
Uzun  lafın kısası, ölüm, hayatın bir gerçeğidir ve korkmayı gerektirecek  hiçbir unsur içermez. İnsanoğlu, var oluşuyla ilgili olağanüstü emeller  belirleme çabasında olduğu için, hayatı aşırı yüceltmiş, hayatın  "çöküşü" olan ölüm de, bu sebeple katlanarak korkutucu bir hal almıştır.  Halbuki insandan başka hiçbir canlı, ölüm hakkında belirli bir  farkındalığı olsa bile (sinir sistemi ve beyni olan her canlıda zeka olduğunu  hatırlayın), ölümden korkmaz. Çünkü bu, onlar için doğanın, doğallığın bir  parçasıdır ve olmazsa olmazdır. İnsanın korkusunun temel sebebi, hayatı ve ölümü ve daha  genel anlamıyla "kendisini" yüceltme arzusundan ileri gelmektedir. Ölümü, "sonsuz bir yokluk" olarak algılamaktansa, "yüce bir kavuşma" olarak görmeyi tercih ederler; bu da evrimsel sebeplerle akıl sağlığının korunması için mantıklıdır. Ancak 21. yüzyılda, gelişmiş bir düşünce yapısına sahip biri, zaten argümanın kendisinin yanlış olduğunu bilimsel yöntemlerle algılayabilecektir: Ölüm, "sonsuz bir yokluk" değildir; çünkü yokluğu algılayabilecek bir beyniniz dahi var olmayacaktır. Dolayısıyla, öldükten sonra eğer "bir şey yoksa", kendinizi "kapana sıkışmış" gibi hissetmeyeceksiniz. Tam tersine, hiçbir şey hissetmiyor ve hissedemiyor olacaksınız. Tüm bu yanılgılar, insanın vücudundan bağımsız bir "ruh"u olduğunu sanmasından kaynaklanmaktadır. Halbuki böyle bir şey olmadığını anlayan bir bireyin, ölümden korkması için hiçbir sebep kalmayacaktır. Ancak binlerce yıl öncesine ait ilkel bilgilerle yola çıkan insanlar, doğal olarak bu kadar kapsamlı ve bilimsel bir yaklaşımda bulunamamışlardır ve bunun sonucunda da ardı arkası kesilmez hikayeler ve efsaneler zinciri, insan  kültürünün evriminin bir parçası haline gelmiştir.