Çince kaynaklarda Tiělè (T'ieh-le) 鐵勒 olarak geçen topluluklar bütününün Türkçe karşılığı ile ilgili iki ana görüş vardır: 1) Tölis, 2) Tegreg. Uzun bir süre Türkbilimciler Tiělè'nın 鐵勒 Gök Türk yazıtlarında geçen Tölis'le aynı olduğunu düşünmüşlerdi; ancak sonradan başka görüşler de ortaya çıktı.

Benim görüşüm de Tölis teorisinin doğru olmadığına ilişkin. Bence yazıtlardaki Tölis ve Tarduş adları, devletin doğu ve batı yönetim birimleri için kullanılmış; Çince'de Tiělè 鐵勒 olarak geçen boylar birliği için değil. Yâni Tölis Tiělè'nın 鐵勒 tersine etnik bir ad değil siyâsal-yönetsel bir terim. İşin kötü tarafı yazıtlarda Tiělè 鐵勒 için ayrı bir adın kullanılmaması ki bu işimizi zorlaştırıyor.

Tegreg (Tekerlek) teorisi bana daha mantıklı geliyor. Sonuçta Tiělè 鐵勒 adından önce Çinliler 5. yüzyıl dolaylarında bu topluluklara Gāochē (Kao-ch'e) 高車 yâni "Yüksek Arabalılar" diyorlardı; ayrıca da onları yöneten Róuránlar'ın (Jou-jan) 柔然 onlara Chìlè (Ch'ih-le) 敕勒 dediklerini belirtiyorlardı.

Siz bu konuda ne dersiniz?

          Tiğin Noyan kandaşım , daha ehemmiyetlisi , Japon Türkologlar T-ieh-le'nin , Türk yahut Törük manasına geldiğini kabul ediyorlar bu konu hakkında kesin kanaatim yok.Bu mesele üzerine fazla kitap yahut makale okumadığım için , T-ieh-le'nin , direk olarak " Türk" ün eski dönem Çince yazılı olarak görüyordum , bu konuda düşünceniz nedir sizin ?Yahut elinizde bunu kabul eden yahut aksini ispatlayan bir yazı var mı ?

    Prof. Dr. Tuncer Baykara'nın Türk Türklük ve Türkler kitabı varsa elinde 371. Sayfadan başlayarak japon Türkolog Masao Mori'nin kitabından " Türk veya Türük Adları " diye bir başlık var. Orada önemli yerleri aynen yazıyorum ;
   

   " Batılı bilginlerin çoğu , T-ieh-le kelimesinin orhun abidelerinde görünen Tölis kelimesinin veya eski Türkçede " araba , tekerlek  manasına gelerek " tegrek " kelimesinin karşılığı zannetmektedir.

     Japonya'da , Japon Türkoloğların babası sayılan Dr. T. Hanedan ,, çok eskiden T-ieh-le ( t'iet-lek )  harflerinin Türk adını gösterdiğini öne sürmüş  ve bugün kü Japonya'da bu fikir doğru olarak kabul edilir.Fikrimce T-ieh-le harflerinin Türk değilde , daha ziyade Türük kelimesinin karşılığı olması gerekir.

         Hangisi doğru olursa olsun , Çinliler T-ieh-le harfleri ile Türk ırkını  göstermişlerdir kanaatindeyim .

         Fakat burada bir sorunla karşı karşıyayız : eğer yukarıda açıkladığımız gibi hem T-ieh-le harfleri hemde T'u-üeh harfleri aynen Türük veya Türk adını gösterirse , Çinlilerin Türk'ün yada Türük'ün karşılığı olarak T'ieh'le ve T'u-üeh olmak üzere iki şekilde kullanmalarının sebebi nedir ? Bu bir meseledir " diyor ve sizinde söylemiş oldğunuz gibi , bunun cevabınıda şöyle veriyor .

    Yukarıda zikredilen Sui-Shu'nun cümlesinden anlaşılacağı üzere T-ieh-le kavimleri Gök Türk devletinin kuvvetli olduğu zaman ona itaat etmişledi.Fakat Gök Türk devletindeki yukarı sınıfların kötü idare ettikleri veya zayıfladıkları zaman, bunlara karşı ayaklanmışlardı.Bu durum T-ieh-le'lerin  aslen Gök Türk devletini oluşturan kavimler olmadıklarını göstermektedir.Başka bir deyimnle , T-ieh-le , pek geniş manada Türk kavimlerini göstermektedir ve T'u-chüeh ismi ise Türk kavimlerinden bi kaçının kurdukları devletin adı olmalıdır diyeiliriz.Çinliler hem T-ieh-le harfleri , hem de T'u-chüeh harfleri Türük veya Türk kelimesinin karşılığı olarak kullanmışlardı. Fakat onlar , birkaç Türk kavminin kurdukları devlete, yani Gök Türk devletine T'u-chüeh (Türk )ismini ve aslen onun içinde bulunmayan birçok Türk kavmine T'ieh-le (Törük )adını takmışlardır.Kanatimce T'u cüeh ismiyle T-ieh-le ismi arasındaki münasebet meselesi böylece halledilmiş bulunmaktadır" diyor..

     

 
 

         

Evet, bu görüşün Japonya kaynaklı olduğunu hatırlıyordum da Masao Mori Hoca'dan geldiğini çıkartamamıştım, teşekkürler.

Eh Japon Türkbilimciler'in görüşü böyle. Ben pek katılmıyorum ama "%100 yanlıştır" demek olmaz. Sonuçta bu tartışma bugün bile sürmektedir. Gerçi ben yine de t'iet-lek'in Türük olduğu görüşüne pek sıcak bakmıyorum.

Sayın tiginnoyan, sıcak bakmamanızın nedenlerini de yazabilir misiniz?

Elime Tiělè'nın (T'ieh-le) 鐵勒 "Tölis" olamayacağına ilişkin bir kanıt geçti. Zîrâ "Tölis", Çince'de Tūlì (T'u-li) 突利 olarak geçiyor ve devletin Doğu bölümünü yönetenlere verilen unvanlarda geçiyor. Örneğin, İllig Kağan başa geçtiği zaman amca çocuğuna devletin doğu bölümünü vermiş ve onu Tölis Kağan (Tūlì Kĕhàn [T'u-li K'o-han] 突利可汗) olarak küçük kağan yapmıştı. Tölis'in karşılığı da, devletin batı yakası olan Tarduş idi, ki onun karşılığı da muhtemelen bizim Tardu (Çince Dátóu [Ta-t'ou] 達頭) olarak bildiğimiz unvanda geçmektedir.