ÜLGEN’İN HİZMETLİLERİ
Yayık: İnsanları kötülükten koruyan ve hayat veren bu ruh Ülgen tarafından gönderilmiş ve O'ndan sudur etmiş, göksel bir ruhtur. İnsanlarla Ülgen arasında elçilik görevi yapar. Şaman dualarında Ülgen'in emireri, kızıl bulut sırmalı, dizgini gökkuşağı, kamçısı boz alev olan gökten haber alan bir tanrıdır. Toplulukların ve kişilerin yaratılışına yardımcı olmuş, aile ocağına şekil vermiş, Ak Yayık olarak da anılır. A. İnan'a göre Yayık rehberlik etmezse Şaman göklere çıkamaz. Bu durum tartışmalıdır. Çünkü Şaman'ın göğe çıkmasına yardımcı başka Tanrı ve ruhlar da vardır.
Anohin'e göre Altaylılar Yayık'ın kötülüklerden korumak, hayat vermek için insanlar arasına gönderildiğini, insanlarla birlikte yaşadığına inanır. Bu sebeple Kuday adıyla da anılır. Bu Tanrı için Yayık Kaldırma denilen Saçı töreni yapılır. Tören İlkbaharda davarların ve kısrakların sağılan ilk sütüyle, bulgurun karışımından yapılan lapanın saçılması şeklindedir.
Radloff'un Altaylılardan yaptığı derlemelerle Anohin'in aktardıkları arasında uyuşmazlıklar vardır. Radloff 5. katta en yüksek yaratan Tanrı Kuday Yayuçi'nin olduğundan söz eder. Bay Ülgen'in iki oğlundan biri olan yayıktan daha sonra bahseder. Onun derlemesinde birinci oğuldan May Ana olarak söz eder. Diğeri insanların hamisi ve piri olan May Ata olarak adlandırılır. Ülgen'in iki oğlunun yaşadığı yer göğün 3. katıdır. Burada Türk Mitolojisi için önemli öğeler bulunur. Yaşamın kaynağı olarak kabul edilen Süt Ak Köl ve kutsal bir dağ olan Süro Dağı burada bulunur. Bu dağda yedi Kuday yani yedi Tanrı yaşar. Bu tanrıların halkı, Yayuçi (yaratan) denilen ruhlar , koruyucu melekler ve insanlara eşlik eden ruhlardır. İyi insanların doğru yolda olanların yani Aktuların yaşadıkları Ak Cennet buradadır. Cennetteki bu ruhlar yaşayan insanların ataları olup, zamanla yarı Tanrı olarak hayattaki akrabalarına yardım ederler.
Radloff Yer-Su tanrıları ve ruhlarından söz ederken Talay Kan'a "Taşmış Suların Hanı" anlamında Yayık Han da denildiğini belirtir.
Eliade Yayık'ın Şaman'ın esrik (sarhoş, mest, sermest) yolculuğunda başvurduğu yardımcılardan bir ruh yada Tanrı olduğu kabul edilir.
Suyla: At gözlü kartal denen bu Tanrı-ruh göksel ruhlar sınıfındandır. İnsanları korur ve aralarında yaşar. Su, ay, güneş parçalarından yaratılmıştır. Altaylılar'a göre bu ruh insanın hayatını değerlendirir ve haytında gerçekleşecek değişiklikleri haber verir. Yayık birlikte kurbanın canını Ülgen2e götüren bu ruh Esrik yolculuğunda şamanı yolundan çevirmek isteyen kötü ruhlardan korur.
Karlık: Suyla ile birlikte görülen onunkine benzer görevi olan bir ruhtur. işareti muhtemelen dumandır. Anohin'e göre onun adına çadırın tepesindeki açıklıktan ocakta bulunan ateş üzerine duman çıkması için su serpilir.
Utkucu: Şamanın kurbanını Ülgene ileten ve bu tanrının elçisi sayılan bu ruhtur. Yer yüzüne inmediği için şamanı gökte karşılayarak onun dileklerini Ülgene ulaştırır. Sunulan kurbanıda alarak Ülgene taktim eder. Atlınkazığa kadar gelmiş olan şamana geri dönerken üzerine bineceği bir kaz verilir. Şaman ve eşlikçileri (Yayık, Suyla, Karlık) bu hayvanın sırtına binerek yeryüzüne iner.
Yıldırım Tanrısı: Bazı Şamanistler gökle ilgili kimi unsurları da ilah kabul ederler. Yıldırım Tanrısı bu gruptandır. Yerdeki kötü ruhları izleyen bu Tanrı, kötü ruhların saklandığı varsayılan ağaçların ateşini gönderir. Üzerine yıldırım düşen ağaçtan bir parça alınıp saklanırsa ovaya kötü ruhların ve cinlerin girmemesi sağlanır. Bazı Türk toplulukları Yıldırım Tanrısı'na süt yada ayran saçıyorlardı.
Savaş Tanrıları ve Yukarı Dünyanın Hastalık veren Kötü Ruhları
Yakutlar'da, kıskançlık, düşmanlık ve acımasızlığın tanrıları olan İblis Kuha ve Ohol Uola savaş tanrılarıdır. Göğün çeşitli yerlerinde bulunan ve insanlara çeşitli hastalıkları gönderen kötü ruhlar ise Hagdan Buuray Toyon, Dohsun Duyar, Dalbar Çuonah, Çaaday Bolloh, Kere Ubahalaah Hatun ve Cabahağ Buuray Toyon'dur.
Türk topluluklarında savaş tanrısı olan başka Tanrı ve kahramanlar da vardır. Erlik bazen savaş tanrısı kimliğine bürünür. Ch'ih-yo, Alp-Er Tunga gibi kahramanların da bu konuyla ilişkisi vardır.
Kaynak:Anohin ve Raddloff
