20 Haziran 1990 yılında egemenliğini, 1 Eylül 1991 yılında da bağımsızlığını ilân eden Özbekistan cumhuriyetle idare edilmektedir.

Özbekistan Cumhuriyeti Orta Asya'nın merkezinde Ceyhun ve Seyhun nehri ile Aral gölünün meydana getirdiği ova ile Tanrı dağlarının batı eteklerinde yer almaktadır. Kuzey ve kuzeybatısında Kazakistan, doğu ve güneydoğusunda Kırgızistan ve Tacikistan, güneybatısında Türkmenistan güneyde ise Afganistan ile komşudur.

Bütün Türkistan'ın coğrafî ve kültürel merkezi olan Özbekistan, 22 milyona yaklaşan nüfusu ile bölgenin geleceğini elinde tutmaktadır. Çünkü Orta Asya'nın siyasi istikrarı Özbekistan'a dayanmaktadır. Özbekistan'ın iç istikrarını ise homojen nüfus yapısı sağlamaktadır. Taşkent, Moskova, St. Petersburg ve Kiev'den sonra eski Sovyetler Birliği'nin en gelişmiş dördüncü kentidir. Fergana ise, Orta Asya'nın en çok nüfus yoğunluğuna sahip bölgesidir ve bölgeye geniş alilelerden oluşan aşiretler hakimdir.

TAŞKENT

Özbekistan'ın başkenti olan Taşkent, Çatkal dağlarının batısında, Çirçik vadisinde yer alır. Çirçik ırmağına bağlı bir dizi kanal kentin içinden geçer. Taşkent'in ilk kuruluşu M. Ö. 2-1'inci yüzyıla kadar uzanır. Kent kuruluşundan bugüne dek Caca, Çaçkent, Şaşkent ve Binkent gibi değişik adlarla anılmıştır. Taşkent adı, kayıtlara ilk kez 11. yüzyılda geçmiştir.

Orta Asya'nın göz bebeği olan bu kentte bugün çok sayıda araştırma merkezi, akademi ve 1920 de kurulan üniversite vardır. Nevai Edebiyat Müzesi önemli bir merkezdir. Şehirde halen 9 tiyatro bulunmaktadır.

Günümüzde bu kentte bulunan sanayi üretiminin ağırlığını tarım ve tekstil makinalarıyla, tekstil ürünleri gibi pamukla ilgili ürünler oluşturur. Bölgede başta pamuk olmak üzere, buğday, pirinç, sebze ve kavun yetiştirilir. İpek böcekçiliğinin yanı sıra koyun yetiştiriciliği ve besicilik çok yaygındır. Orta Asya'nın en büyük kenti olan Taşkent, batıya ve doğuya giden ticaret yollarının üzerinde bulunması sebebiyle, tarih boyunca kurulan bütün devletlerin ilgi odağı olmuştur.

Taşkent, 8'inci yüzyılda Abbasi ordularının eline geçti. 13'üncü yüzyıla kadar çeşitli hanedanların elinde kalan ve 16. asırda Kazakların eline geçerek başkent yapılan Taşkent, bu yüzyılda bütün Orta Asya'yı kasıp kavuran Moğol istilasına uğradı. Bir süre Timur Devleti'nin elinde kaldıktan sonra, Şeybanilerin eline geçen kent, bağımsız statüsünü 1809'da Hokand Hanlığı'nın eline geçinceye değin kurudu.

Taşkent, 1865 yılında Çarlık Rusyası tarafından istila edildi. O tarihte 70 bin nüfuslu ve surlarla çevrili bir kent olan Taşkent, devrin önde gelen ticaret merkezlerinden birisi idi. Taşkent, 1867 yılında Rus İmparatorluğu tarafından oluşturulan Türkistan Valiliği'nin yönetim merkezi yapılırken, bu tarihten itibaren şehir surlar dışına çıkarak yeni yerleşim merkezinde yeniden yükselmeye başladı.

Kaldırımların iki yanına dikilmiş ağaçlar sebebiyle kaldırımlarında gökyüzünü görmeden dakikalarca yürümenin mümkün olduğu şehirde, sıkı bir mimari planlama vardır. Bu sebeple şehirde izin alınmadan tek bir çivi dahi çakmak mümkün değildir.Taşkent'te bugün mükemmel bir metro sistemi, tramvay ve troleybüs ile toplu taşıma meselesi tamamen halledilmiştir. Şehirde merkezi ısıtma ve merkezi sıcak su sistemi vardır. Bundan ötürü hava kirliliği meselesi de hemen hiç yaşanmamaktadır.

GENEL OLARAK ÖZBEKİSTAN

Coğrafî olarak, Orta Asya'nın merkezinde yer alan Özbekistan, güneybatıdaki Amuderya ve kuzeydoğudaki Siriderya Nehirleri arasında uzanan toprakların büyük bölümünü kapsar. Kuzey ve kuzeybatıdaki Kazakistan, doğu ve güneydoğuda Kırgızistan ve Tacikistan, güneybatıda Türkmenistan, güneyde ise Afganistan, güneybatıda Türkmenistan, güneyde ise Afganistan'ın küçük bir bölümüyle çevrilidir. 1936'da kurulan Karakalpak Özerk Bölgesi de Özbekistan sınırları içindedir.

Sovyet döneminde olduğu gibi bugün de Özbekistan toprakları idari olarak 12 eyalete ayrılmıştır; Buhara, Navii, Endican, Harezm, Surhanderya, Cizzak, Kaşkaderya, Namangan, Semerkand, Siriderya, Taşkent ve Fergana. Ayrıca ülkede 156 şehir, 104 kasaba ve 1254 tane köy bulunmaktadır.

Orta Asya Cumhuriyetleri'nden biri olan Özbekistan, 447.600 kilometre karelik yüzölçümü ve 22 milyona varan nüfusu ile bölgenin en kalabalık ülkesidir. Eski SSCB içinde de Rus ve Ukraynalılardan sonra en büyük üçüncü "millet" Özbekler olmuştur.

Özbekistan'da 60'tan fazla etnik grup yaşamaktadır. Cumhuriyet içerisinde Kongrat, Nayman, Kineges, Mangıt, Toyak, Saray, Barın, Üç Uruğ, Bugut, Arlat, Kanglı, Kırk, Bataş ve Karakalpak gibi boylara rastlamak mümkündür. Ancak bu boylar arasında evlilikler oldukça sınırlı kalmıştır. II. Dünya Savaşı öncesi 1926-1939 yapılan nüfus sayımları, müslüman halkların nüfus artışının ülke ölçüsünde, Slav kökenli ve diğer halklarınkinin gerisinde kaldığını göstermektedir. Savaştan sonra bu durumda köklü değişiklikler oldu. Bugün de özellikle Özbekistan, nüfus artışı yönünden dinamik toplulukları barındırır. Özbekistan'ın son belirlemelere göre 21.6 milyon olan nüfusunun %69'unu Özbekler, %9'unu Ruslar, %4.7'sini Tacikler, %4.1'ini Kazaklar, %2.4'ünü Tatarlar, %2.1'ini Karakalpaklar ve %7'sini diğer etnik gruplar oluşturmaktadır.

Rus azınlık nüfusu, diğer Türk Cumhuriyeti'ne oranla Özbekistan'da daha azdır. Ruslar, Taşkent gibi büyük metropollerde yaşamakta ve başat mevkiilerde yer almaktadırlar. Özbekistan'daki yönetim kadrosu esas olarak Özbeklerden oluşmakla birlikte teknik bilgi ve uzmanlık gerektiren yerlerde Ruslar görev yapmakta ve özellikle hizmet sektöründe hakim durumda bulunmaktadırlar. Özbekler ile Ruslar arasında kayda değer bir çatışma yaşanmamış olmasına rağmen, gelecekleri konusunda belirsizlik, Özbekistan'ın Kasım 1993'te ulusal parasını tedavüle koyması ve Özbek yönetiminin Rus azınlığa, Moskova'nın baskısına karşın çifte vatandaşlık hakkı tanımamakta direnmesi Rus nüfusun esasen var olan göç eğilimini artıran bir rol aynamıştır.

Özbekler ile bazı etnik gruplar arasındaki ilişkilerin de uyumlu olduğu söylenemez. Nitekim, 1989 yılında Özbekler ile Ahıska Türkleri arasında kanlı çatışmalar meydana gelmiş, bir grup Ahıska Türkü ülkeyi terk etmiştir. Yine Fergana Vadisi'nin Kırgızistan tarafında Kırgızlar ile Özbekler arasında toprak anlaşmazlığı nedeniyle ortaya çıkan ciddi olaylar Özbekistan'daki Kırgızlar ile olan ilişkileri de etkilemiştir.

Özbekistan nüfusunun büyük bölümünün Özbeklerden oluşması hem bir siyasi güç, hem de bir istikrar unsuru olarak değerlendirilmektedir. Bu durum aynı zamanda yönetimde ve ekonomide Ruslar tarafından donatılmış olan kilit mevkiilerin Özbekleştirilemesinde Kerimov'a büyük kolaylıklar sağlamıştır. Özbekistan'daki nüfus artışı oldukça fazladır ve üçüncü dünya ülkelerine eşittir. Ancak bu durum özellikle ekonomi yönünden birtakım olumsuzlukları da beraberinde getirmektedir. Mesela bütün ülkedeki çalışma yaşına gelmiş nüfusun, bu ülkedeki artışı %90'dan fazladır. Tüm eski SSCB'nin iki katı doğum hızına sahip Özbekistan'da bu artış 1970-1989 yılları arası %68.6 olarak tespit edilmiştir. Oysa bu oran SSCB'de %18.6 olmuştu. 2010 yılında Özbekistan'ın 32-36 milyona ulaşacağı hesaplanıyor. Bu nüfus artışının sonucu olarak, verimli ve su tarımı yapılan bölgelerde yoğunlaşma artacak ve kişi başına düşen toprak alanı azalacaktır.

Bu soruna göç politikası ile çözüm bulunması da şimdilik mümkün görülmüyor. Çünkü bütün Orta Asya bölgesinde yerleşik nüfusun göç oranı genel ortalamanın %25-30'u dolayındadır. Bu bölgelerden oldukça az göç olmaktadır ve özellikle kırsal kesimdeki nüfus hareketsizdir. Bunun yanında, Özbekistan diğer Orta Asya Cumhuriyetleri'ne oranla kentli nüfusun en fazla olduğu ülkedir. 1979-1980 arasında bu oran %41 olarak belirlenmiştir. Ancak kentli nüfusun giderek azalması olgusu bugün de devam etmektedir. Kırsal yörelerde oturan ve toplam nüfusun %59'unu oluşturan halkın dörtte üçü Özbek kökenlidir.

Özbekistan, Azerbaycan'dan sonra en fazla yerli nüfusu kapsar ve diğer cumhuriyetlere oranla en az Rus nüfusu barındıran ülkedir. Ülkede pek çok etnik grup olmasına karşın Özbekler, %7 oranında Tacikistan'da %3.5 oranında Kırgızistan'da, %2'si Türkmenistan'da ve Kazakistan'da yaşamaktadır. Ayrıca Çin'in Sincan Uygur Özerk Bölgesi'nde 20 bin dolayında Özbek yaşamaktadır.

Bugün nüfusun yaklaşık %2.1'ini oluşturan Karakalpaklar, Kazaklara yakın bir Türk boyudur. Yaşadıkları bölge olan Karakalpakistan, 1925 Nisan'ında Kazak Muhtar Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nin bir bölgesi durumundaydı. 20 Mart 1932'de özerk statüsünü kazanan bölge, Aralık 1936'da Özbek Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'ne dahil edilmiştir.

Özbekistan'ın tarihten gelen ve zengin bir kültür ve debiyat temeli vardır. Semerkand ve Buhara şehirlerinde Türklük dünyasının en ünlü ve dünya çapındaki düşünürleri, edebiyatçıları, matematikçileri ve bilim adamları yetişmiştir. Diğer cumhuriyetlerde bulunmayan bu köklü kültür mirası, Özbeklere çok daha güçlü bir ulusal kimlik bilinci kazandırmıştır.

Bugün, Özbek Edebiyatı diye isimlendirilen edebiyat, 19. yy'ın ikinci yarısına kadar Orta Asya Türk oymaklarının ortak edebiyatı olarak gelişen ve Türkiye'de daha çok "Çağatay Edebiyatı" olarak bilinen kültürünün devamıdır. Çok zengin bir kültür ve edebiyata sahip olan Özbekler, edebiyatları aracılığı ile de siyasi baskıları dile getirmiş ve ulusal bilinç ile bağımsızlık isteklerini canlı tutmaya çalışmışlardır. Bunun yanında bütün yıkıcı savaşlar ve iç çatışmalara rağmen zengin kültür varlıklarını korumayı başarmışlardır.

ÖZBEK ADININ KÖKENİ

Özbek kavminin adı hakkında çeşitli görüşler ileri sürülmüştür. Örneğin Ebugazi Bahadır Han (1603-1669)'ın belirttiğine göre Özbek adı, 1313-1340 yılları arasında hüküm süren Altınordu Hanı Özbek'in kendi halkına verdiği bir addır. Önceleri Çağatay ulusundan ayırmak için Cuci ulusunun doğu koluna verilen Özbek adı, bölge Türklerine İslamlığı benimseten Özbek HAn'dan sonra, özellikle Ebul Hayr'a bağlı kurulan boyların adı oldu. Böylece Özbek Han'ın ada, oymağı niteleyen bir süreklilik kazandı. Yakubovsky'nin belittiğine göre Özbek Han 1335'te Azerbaycan seferine çıktığında askerlerine "Özbekler" deniliyordu. Ebul-Hayr'ın kendi devletini kurmasıyla da "Özbek" devletin adı oldu.



Bugün Özbekistan Cumhuriyeti'nin 969'unu oluşturan ve geçmişte ÖSSC'ninda yaşayan ve nüfusun çoğunluğunu oluşturan Özbekler çeşitli Türk boylarından oluşmaktadır. Ruslar zamanında Özbeklere Sart, Kurama, Tacik, Çağatay, Türk, Mülmlan gibi adlar da vermişlerdir.

Bilindiği gibi, Altınordu Hanı Özbekin soyundan gelen yöneticiler, Fergane Vadisi'nde Türkleri bir araya toplayarak, yeni bir devlet kurmuş ve bu devlete de "Özbek Devleti" adını vermişlerdir.

İŞGAL ALTINDAKİ ÖZBEKİSTAN

Özbekistan'ın tarihi gelişimine bakıldığında 1920'de Buhara Emirliği'nden sonra Kızıl Ordu'nun yardımı ile Buhara Halk Cumhuriyeti'nin kurulduğu görülmektedir. Buhara Halkları Komiserleri Konseyi'nin başkanı Feyzullah Hocayev, 1920-24 yılları arasında yürütülen "sınırlandırma" işleminde başat rol oynamış ve Moskova'nın ilk yerli müttefiki olmuştur. Ulusal sınırlandırma ile Buhara SSC ortadan kalkmış, bu cumhuriyetin toprakları Özbekistan'a katılmıştır.

Bu anlamda Özbekistan'a geniştilmiş Buhara da demek mümkündür. Aslında görülen odur ki Sovyet Türkistan'ın Semerkant bölümü, Taşkent bölgesi ve Fergana Vadisi'nin büyük bir parçası eski Buhara ile birleştirilerek Özbekistan oluşturulmuştur. Ancak bu günü ne Batılı ne de Sovyet tarihçileri kabul etmemişlerdir.



1917'deki gelişmelerden sonra Türkistanlılar kendi içişlerini yönetebilmek için bir federasyona gidilmesini istemişlerdi. Ancak Ruslara bağlı olarak oluşturulan Türkistan Bağımsız Sosyalist Cumhuriyeti, Moskova'nın binr bakıma Türkistan'ı yatıştırmak ve Türkistan'ın bağımsızlık isteğinin önünü almak için kurduğu bir birimdir. Türkistan SSC'nin 1924'te birden ortadan kaldırıp, cumhuriyetlere bölünmesi bu görüşü destekleyen bir gelişme oldu.

Yerli politikacılar, kendilerini resmi olarak alışılmış ancak unutulmamış tarihi oluşumların temsilcileri olarak gördüler. 1935-1938 yılları Feyzullah Hocayev ile Ekmel Ekremov'un siyasi rekabetine sahne olmuştur. Hocayev, Buhara, Semerkand, Ekremov ise Taşkent ve Fergana bölgelerinde güçlüydüler. 1937'de önce Hocayev, sonra Ekremov tutulandılar. 1938'de idam edildiler.

Özbekistan'da girişilen Stalinist temizleme harekatı ile oluşmakta olan Özbek aydın kesiminin önde gelen isimleri ortadan kaldırılarak Cedidist reformculaın siyasi egemenliğine son verildi. Böylece hem Hocayev'in temsil ettiği hareketin ulusal kanadı hem de Ekremov'un savunuculuğunu yaptığı ulusal Bolşevik kolu tasfiye edildi. 1938'de, Özbekistan, tarihinde yeni bir döneme girildi. Ve Osman Yusufov'un önderliğini yaptığı yeni bir politik nesil işbaşına geldi.


92-5793