Dr. Nesrin FEYZİOĞLU'nun BAŞVURDUĞU/YARARLANDIĞI KAYNAKLAR :

ATAMAN, Sadi Yaver, Anadolu Halk Sazları, İstanbul 1938.
BARDAKÇI, Murat, Abdülkadir Meragî, İstanbul 1986.
CAFEROĞLU, Ahmet,”Cihan Edebiyatında Türk Kopuzu”, Ülkü Mecmuası, C.XII, s.394.
CANIM, Rıdvan, Türk Edebiyatında Sâkînâmeler ve İşretnâme, Akçağ Yay. Ankara, 1998.
CHADWİCK, H. K. and N. K., The Growth of Literatüre, 3 vols, Cambridge, 1932-40.
CUMBUR, Müjgan, Karacaoğlan, Ankara 1985. TAED 31, 2006, 233-245
A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi Sayı 31 Erzurum 2006 -245-
DİZDAROĞLU, Hikmet, Halk Şiirinde Türler, TDK Yay. Ankara 1989.
Edirneli Revanî, İşret-Nâme, 1527.
Efron Brokgauz, Rus Ansiklopedisi, S.Petersburg, 1895.
ELİADE, Mircea, Shamanism: Archaich Techniques of Ecstasy, (Trans. N.R. Trask) Bollinger ser, 76 Princeton N:J 1964.
GAZİMİHAL, M. Ragıp, “ Baş Ozan Korkut Ata ve Onun Yelteme Kopuzu”, TFA, C.V sa:104, Mart 1958.
Geza Kuun, Codex Cumanicus, Budapestini, 1880.
Gölpınarlı, Abdülbâki, Pir Sultan Abdal, İstanbul 1955.
GÖKYAY, O. Şaik, Evliya Çelebi Seyahatnâmesi, 1. Kitap, yapı Kredi Yay. İstanbul, 1995.
________________,, Dedem Korkut’un Kitabı, İstanbul 1973.
İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1955 II/865
Kaşgarlı, Mahmut, Divan-ı Lügati’t Türk, (Besim Atalay çev.), TDK Yay.
KÖPRÜLÜ, M. Fuad, “Türk Edebiyatının Menşei”, Millî Tetebbular Mec. II.
KÖSEMİHAL, M. Ragıp, “Halk Mûsıkîsi Araştırmalarının Mûsıkî Tarihine Yardımı”, XIII: Beynelmilel Antropoloji ve Prehistorik Arkeoloji Kongresi Tebliğler Kitabı, Ankara 1939, s. 295.
_________________, “Kopuzdan Son Hatıralar”, TFA Ankara 1994.
NEMETH, Die inschriften des Schatues von Nagy-Szent- Miklos, Budapest 1932.
ÖGEL, Bahattin, İslâmiyetten Önce Türk Kültür Tarihi, TTK Basımevi, Ankara 1988.
PELLİOT, La Version Oiugure De’l Histoire Des Princes Kalyanamkara et Papamkara T. Oung Pao XV. Leiden 1914.
RADLOFF, Lugat, C.IV.
REİCH, Karl, Türk Boylarının Destanları, (Çev. Metin Ekici), Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu TDK Yay. 805, Ankara 2002.
REİNHARD, Kurt Et Ursula, “Die Music Der Turkei”, de traduction et d’adaptation, Buchet (Chastel), 1969.

XIII. yüzyılda yazıldığı bilinen İbni Mühenna lugatinde ‘kobur’ isimli bir çalgıdan söz edilir. Bu çalgı, Altay Türkleri arasında ‘kopur’ ve ‘kuur’ adları ile anılmaktadır

____________________________________

Bu aslında basit bir ses değişmesidir:

Ana Türkçe yazımda da belirtmeye çalıştığım gibi;

ses değişmeleri:

"R" (Ana Altayca ve Ana Türkçe) > "Z" (Türkçe)  [ r > rs > z]

Böylelikle zaman içinde

Kopur > Kopurs > Kopuz

olmuştur.

TÜRK KÜLTÜRÜNDE KOPUZ VE DEDE KORKUT’UN KOPUZU

“Her milletin ilk nağmelerini terennüme mahsus millî bir sazı vardır ki esâtirine girer ve hatırası asırlarca saklanır. İşte en eski Türk baskı-ozanlarının sagular destanlar okunurken yahut diğer yarı dinî âyînlerde kullandıkları en eski millî musîkî aleti kopuzdur.”²
Fuat Köprülü’nün “en eski millî musîkî âleti” olarak tanımladığı kopuzun Türk kültüründeki önemini Ahmet Caferoğlu benzer bir ifadeyle, “millî nağmeleri terennüm etmeğe mahsûs bir musîki âleti” olarak ve şu şekilde ifâde etmiştir:
“Hiç şüphe yoktur ki, her bir iptidâî kavimde olduğu gibi, kadim Türklerin de kendi millî ruh ve zevklerini tatmin, millî nağmelerini terennüm etmeğe mahsûs bir musîki âletine mâlik olmaları lazım gelirdi. Hele iptidâî cemiyetlerde nazımla beraber, musîkînin de aynı derecede rağbet bulması nazarı dikkati alınırsa, Siberya yaylalarındaki göçebe Türkün, tabiat ilhamıyla vücûda getirdiği manzum mahsûlünü, ezici ve monoton bozkırlarda, bir musîkî âletile okşaması ve terennüm etmesi kadar tabiî hiçbir şey olamaz.”<sup>3

2</sup> Fuat Köprülü, Edebiyat Araştırmaları, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara 1986, s. 102.
³ Ahmet Caferoğlu, “Cihan Edebiyatında Türk Kobuz’u I”, Ülkü, C.8, S.45, s. 203.

OSMANLI ŞİİRİNDE KOPUZ

Osmanlı şiirinde kopuzla¹⁵ ilgili olarak bu yazımızda tespit ettiğimiz kopuz redifli 12 gazel¹⁶ ile birlikte dîvânlar ve mesnevilerden taranan kopuzun yer aldığı beyitler incelenmiştir. Bu gazeller Hâmizâde Celîlî¹⁷, Figânî¹⁸, Gedâyî, Hadîdî, Harîmî (Şehzâde Korkud)¹⁹ Edirneli Nazmî²⁰, Revânî²¹, Sabâyî, Şânî²², Sûzî, Vasfî²³ ve Zâ’ifî’ye²⁴ aittir. Şairler hakkında kısa bilgiler aşağıdaki tabloda belirtilmiştir:

Celîlî öl.1563-64
Bursa’da doğmuştur. Adı Abdülcelîl’dir. Hamse’si, Divan’ı, Şeh-nâme Tercümesi, Yusuf u Züleyha adlı eserleri vardır.²⁵

Figânî²⁶

Gedâyî 16.yy.
Antakyalı’dır. Kâtiplik yapmıştır. Mevlevî dergâhına bağlanmış, Mesnevî talim etmiştir.²⁷

Hadîdî öl.1533/34
Edirne yakınlarındaki Ferecik kasabasındandır. Kasabasında hatiplik yapmıştır. Tevârih-i Âl-i Osman adlı eseri vardır.²⁸

Harimî öl.1513
Şehzâde Korkud II. Beyazıd’ın oğludur. Amasya’da doğmuştur. Amasya, Manisa, Antalya, Lazkiye’de idarî görevlerde bulunmuştur. Manisa’da boğularak vefat etmiştir.²⁹

Nazmî öl.16.yy.
Edirnelidir. Asıl adı Mehmed’dir. Dîvân, Mecma‘ü’n-Nezâ’ir, Pend-nâme-i Atâr Çevirisi, Münşe’ât adlı eserleri vardır.³⁰

Revanî öl.1523/24
Asıl adı İlyas Şüca Çelebi’dir. Edirneli’dir. Yavuz Sultan Selim dönemi şairlerindendir. Dîvân’ı ve İşret-nâme adlı eserleri vardır.³¹

Sabâyî 15.yy.
Edirneli’dir. Asıl adı Hayreddin’dir. Fatih Sultan Mehmed ve II. Beyazıd dönemlerinde yaşamıştır. Dîvân, Sırât-ı Müstakîm, Menâkıb-ı Üveyse’l-Karanî ve Gazavat-nâme eserleridir.³²

Suzî 15.yy.
Prizrenli’dir. II. Beyazıd döneminde Prizren’de ölmüştür. Mihaloğlu Ali Bey Gazavatnâmesi vardır.³³
Şanî 16.yy.
İstanbullu Kuloğlu’dur. Yeniçeridir. Hezel tarzında şiirleri vardır.³⁴

Vasfî 15.yy.
Sultan II. Bâyezid devri şairlerindendir. Serezli’dir.³⁵

Zâ’ifî öl.1557.
Adı Pîr Muhammed b.Evrenos b. Nûreddîn olup bugün Yugoslavya topraklarında bulunan Kratova kasabasındandır. Dîvân, Kitâb-ı Bâğ-ı Behişt, Bostân-ı Nesâyıh, Serfüzeşt, Münşe’ât gibi eserleri vardır.<sup>36

15</sup> Kopuz’la ilgili olarak Meseret Diriöz’ün de bir yazısı bulunmaktadır. Diriöz nazire gazelleri makalesine dahil etmemiştir. “Kopuz ve Klasik Edebiyatımız”, Türk Kültürü, C. 14, Ankara 1976, s. 168.
¹⁶ Gazellerden, yayımlanmış veya tez olarak çalışılmış divanlarda olanlar bu eserlerden, diğerleri ise Mecma‘ü’n-Nezâ’ir, (Fatih Köksal, Edirneli Nazmî Mecma‘ü’n-Nezâ’ir, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2001, s. 1233-1237), ve Pervâne Beg Mecmuası’ndan (Erdoğan Taştan, Pervane Beg Nazire Mecmuası (199b-230b) Marmara Üniversitesi SBE, İstanbul 2001, s. 196-199) karşılaştırılarak alınmıştır. Her iki mecmuada aynı sırayla Vasfî, Revânî, Sûzî, Hadîdî, Gedâyî, Sabâyî, Harîmî’nin gazelleri; Mecma‘ü’n-Nezâ’ir’de farklı olarak Harîmî’den sonra Edirneli Nazmî’nin gazeli de vardır. Mecmû‘atü’n-Nezâ’ir’de (Mustafa Canpolat, Ömer Bin Mezîd Mecmû‘atü’n-Nezâ’ir, TDK Yay., Ankara 1982.) ve Camiü’n-Nezair’de (Yasemin Ertek Morkoç, Eğridirli Hacı Kemal’in Camiü’n-Nezair’i –Metin ve Mecmua Geleneği Üzerine Bir İnceleme-, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ege Üniversitesi SBE, İzmir 2003.) kopuz redifli gazeller yer almamıştır.
¹⁷ Arzu Atik, Celîlî Dîvânı (İnceleme-Metin), Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Boğaziçi Üniversitesi SBE, İstanbul 2003, s. 126, G138.
¹⁸ Mahmut R. Gazimihal, Ülkelerde Kopuz ve Tezeneli Sazlarımız, Kültür Bakanlığı Yayınları Ankara 2001, s. 57.
¹⁹ Filiz Kılıç, “Osmanlı Hânedânından Bir Şâir: Şehzâde Korkut”, Bilig, 1996, s.211.
20 Fatih Köksal, Edirneli Nazmî Mecma‘ü’n-Nezâ’ir, s. 1237.
²¹ Ziya Avşar, Revânî Divanı, Konya 2007, G155.
²² Filiz Kılıç, Meşâ‘irü’-Şu‘ârâ İnceleme Tenkitli Metin, Gazi Üniversitesi SBÜ (Yayımlanmamış Doktora Tezi), C. 2, Ankara 1994, s. 789-790.
²³ Çavuşoğlu, Mehmed, Vasfî Dîvân, İstanbul 1980, s.80.
²⁴ Kâmil Akarsu, Rumelili Zaifi, Hayatı, Sanatı, Eserleri ve Divanından Seçmeler, MEB Yay., İstanbul 1993, s. 160.
²⁵ Şevkiye Kazan, “Hâmi-zâde Celîlî ve Gazelleri”, Turkish Studies, İnternational Periodical For The Languages Literature and History of Turkish or Turkic, (Tunca Kortantamer Özel SayısI-II ) Volume 2/4 Fall 2007, s.466-494.
²⁶ Gazel, Abdülkadir Karahan’ın Figânî ve Dîvânçesi adlı eserinde yoktur. (Abdülkadir Karahan, Figânî ve Dîvânçesi, İstanbul 1966.) Tezkirelere Göre Divan Edebiyatı İsimler Sözlüğü’nde Karamanlı başka bir Figânî vardır, ölüm tarihi 1531/32 olan Figânî’nin Dîvân’ı ve İskendernâme adlı eserleri vardır.Bu şiir bu Figânî’ye ait olabilir. Haluk İpekten vd.; Tezkirelere Göre Divan Edebiyatı İsimler Sözlüğü, Ankara 1988, s. 150.
²⁷ Fatih Köksal, Edirneli Nazmî Mecma‘ü’n-Nezâ’ir, s. 202.
²⁸ Fatih Köksal, Edirneli Nazmî Mecma‘ü’n-Nezâ’ir, s. 204-205.
²⁹ Filiz Kılıç, “Osmanlı Hânedânından Bir Şâir: Şehzâde Korkut, s. 211.
³⁰ Fatih Köksal, Edirneli Nazmî Mecma‘ü’n-Nezâ’ir, s. 96-111.
³¹ Rıdvan Canım, Türk Edebiyatında Sâkînâmeler ve İşretnâme, Ankara 1998, s. 95-112.
³² Fatih Köksal, Edirneli Nazmî Mecma‘ü’n-Nezâ’ir, s. 258.
³³ Fatih Köksal, Edirneli Nazmî Mecma‘ü’n-Nezâ’ir, s. 270.
³⁴ Filiz Kılıç, Meşâ‘irü’-Şu‘ârâ İnceleme Tenkitli Metin, c. 2, s. 789-790.
³⁵ Mehmed Çavuşoğlu, Vasfî Dîvân, s.3.
³⁶ Kâmil Akarsu, Rumelili Zaifi, Hayatı, Sanatı, Eserleri ve Divanından Seçmeler, s.11, 27-31.

Hem bu gazeller çerçevesinde hem de taranan beyitlerden hareketle, kopuzun çeşitli şekil özelliklerini başlıklar halinde ve teşbih unsurları bağlamında yazıda verilmeye çalışılmıştır:

Kopuz: Sazların En Seçkinidir.
Revânî, ‘İşret-nâme’sinin musiki aletlerine ayrılan bölümünde kopuzun sazların en seçkini olduğunu söyler:
Kopuz gibi kanı bir hûb âvâz
Ki sâzın cümlesinden ola mümtâz
Revânî, ‘İşret-nâme, b439³⁷

KOPUZUN ŞEKİL ÖZELLİKLERİ

Boynu eğik ve damağı çatlak



Kopuzun boynu eğiktir. Zâtî’ye göre kopuz, sevgilinin güzelliğini ve sesini duyunca boynunu eğmiş, damağını çatlatmıştır:
Gördi çün nakşun işitdi sözün ey rûh-efzâ
Egüben boynını çatlatdı damagını kopuz
Zâtî, G526-4³⁸

Sînesî Delik



Yandaki ve yukarıdaki resimde de görüldüğü üzere³⁹, kopuzun gövdesi oyuktur. Gedâyî bu durumu feleğin kopuzun sinesini derd ile deldiği şeklinde hüsn-i ta’lîl sanatıyla yorumlamıştır:
Derd ile sînesini deldi vü burdı kulagın
Ne suç işledi aceb çerh-i sitemkâra kopuz
Gedâyî, b4

Celîlî’ye göre ise, aşk acısı kopuzun göğsünü delmiştir:
Deldi gam sînemi dil nâle kılur oldı meger
Mutrib-i ışk elinden ten-i bîmâr kopuz
Celîlî b8

İleriki bölümlerde değindiğimiz ney ve Hz. Eyüp benzetmelerinde de bağrının delik olduğu söz konusu edilmiştir.

³⁷ Rıdvan Canım, Türk Edebiyatında Sâkînâmeler ve İşretnâme, s.219.
³⁸ Zâtî Dîvânı Edisyon Kritik ve Transkripsiyon, Haz. Ali Nihat Tarlan, İstanbul 1970, c.2, s.30.
³⁹ Bahâeddin Ögel, Türk Kültür Tarihine Giriş, C. 9, s. 260-261.