TÜRK DÜNYASI'NDA VE ANADOLU'DA KOPUZ

Kaynak / Eser Sahibi : Dr. Nesrin FEYZİOĞLU^*

Kopuz, Türk kültür tarihi içinde çok önemli bir yere sahip olduğu için, Türk tarihi ve folkloru ile ilgilenen her bilim adamının ilgisini çekmiştir.
Yazılı kaynaklar kopuzu, bin yıl öncesine kadar götürebilmektedir. Mûsıkî tarihine başlangıç sayılabilecek kadar eski bir geçmişe sahip olan Türk Mûsikîsi'nin millî sazı "Kopuz" hakkında etraflı ilk bilgiyi, pek çok tarihî kaynağa başvurarak, Fuad Köprülü verir. "Türk Edebiyatı'nın Menşeié isimli eserinde, Türk şiirinin kaynağını izah eden Köprülü, kopuzun millî edebiyatımızdaki yerini, önemini belirtirken, aynı zamanda Hun Türklerinde mûsıkî hayatına dair ilk bilgiyi de vermektedir. Bu bilgiye göre; milattan önce Hun Türklerinde saray erkânına mûsıkî âletlerinin hediye olarak verilmesi millî bir adet halindedir. Periskes Rheter, V.yüzyıl Hunlarından bahsederken; Hunların Türkülerinin ve kahramanlık destanlarının olduğunu kaydeder. Tanık olarak da Attila'nın hükümet merkezine girdiği zaman, Hun kızlarının kendisini Türkülerle karşılamalarını ve akşam Attila'nın sofrasında iki Hun ozanının hazırladıkları Türkülerle onun zaferlerini övmelerini gösterir¹.
Tukiyu Türklerinin mûsıkîye büyük önem verdiklerini, erkeklerin "Hyupu" isimli bir müzik âletini çaldıklarını ve bu âletin de kopuzdan başka bir şey olmadığını Çin kaynaklarından öğrenmekteyiz.²
Kopuz hakkında tesadüf edilen ilk metinler, Uygur Türklerine aittir. Bu metinleri inceleyen Pelhut, bir metinde Uygur Türklerinin İdikut adı verilen hükümdarlarından Bökü Kağan'ın gayet güzel kopuz çaldığını ifâde etmiştir.³ Bir başka araştırıcı, Pelliot, yayınladığı metinde; Uygur şehzadesinin fevkalade güzel kopuz çalıp söylediğini nakletmektedir.⁴ Ancak Uygurlarda bu âletin yapısı ve biçimine dair kesin bir bilgiye rastlanmamıştı
Uygurlarda kadın ve erkeklerin bir araya toplanarak mûsıkî âletleri çalıp, raksettikleri ve şarkı söylediklerini belirten kaynaklardan bazıları da Çinlilere aittir. Uygurlardan sonra eski Türk hayat ve ananelerini olduğu gibi korumuş olan Altay Türklerinin de kullandıkları başlıca mûsıkî âleti kopuzdur. Baksılar bütün icraatını bu âletle yapmakta idi.⁵
______________________________________________________

¹M. Fuat Köprülü, "Türk Edebiyatının Menşei", Milli Tetebbular Mec. s. 57-63.
² Ahmed Caferoğlu, "Cihan Edebiyatında Türk Kopuzu I" Ülkü Mec. C.XII, sa: 71, s. 394.
³ Radloff: Das Schamenthum Hend Sein Kutlus s. 59.
⁴ Pelliot, La version ouigure de'l histoire des princes kalyanamkara et Papamkara T. Oung pao XV. Leiden 1914, s. 258-259.
⁵ Ahmed Caferoğlu, a.g.e, s. 394.

^* Atatürk Üniversitesi Kâzım Karabekir Eğitim Fakültesi Türkçe Eğitimi Bölümü Öğretim Üyesi

Kopuzun Şekli ve Türk Topluluklarında Kopuz :

“İlk Türk kopuzunun göğüs kısmı deriden imal edilmiştir. Sapında perdeler bulunmaktadır ve telleri at kılından yapılmıştır”.¹⁴ Tarihçi Hammer, “kopuzun ahşap göğüs kısmının XVI. yüzyılda Anadolu Türklerince yapıldığını belirtir.”¹⁵ Ataman’a göre, “uzun saplı armudî veya üç kenar gövdeli olup, önceleri perdesizken Anadolu’ya gelişle birlikte bağırsak ya da at kılından yapılan telleri madenî tele dönüşmüş, sapına perdeler bağlanmış bir çalgıdır.” ¹⁶
“Kırgız kahramanlık destanî şiir anlatımı, herhangi bir aletin eşlik etmediği tek sesli (monodik) bir özellik gösterir, aksine lirik Türkü söyleyicisi ve lirik aşk destanları anlatıcısı olan akın, solo icralarda kullanılan bir müzik aleti olan komuz çalar. Kırgız komuzu ud tipinde telli bir çalgı olup, üç telli ve perdesizdir.”¹⁷ Komuz kelimesi, Dede Korkut Kitabı’nda geçen kopuz ile ilişkilendirilmektedir. Kopuz, Dede Korkut Kitabı’nda ozanı da ifade eden “Kolca kopuz getürüp ilden ile bigden bige ozan gezer. Er cömerdin er nakesin ozan bilür.” sözüyle yakından alakalıdır.¹⁸
Uygurlarda olduğu gibi Kıpçak kopuzunun da şekline dair kesin bir bilgi yoktur. Ancak kopuz, Kıpçak Türk mûsıkî hayatında ve edebiyatında çok önemli bir yer tutmuştur. Kıpçak Hanı, Rus hükümdarı Monamah’ın ölümünü duyurmak ve kardeşinin vatanına geri dönmesini sağlamak için mugannisini, kopuzcusunu göndermiştir. Bunu yapmakla haberci kopuzcunun görevi, hükümdarın kardeşine Kıpçak şarkıları okuyarak, hükümdarın ölümünü hatırlatarak sureti ile onu etkilemek, duygulandırmak ve geri dönmesini sağlamaktı.
Kopuz, tarih içindeki seyahati sırasında geçtiği coğrafyalarda onu kullanan toplulukların şarkı ve melodilerine göre şekillenmiş, Türk kavim ve kabileleri arasında başka mûsıkî âletleri ile karışmış ve farklı bazı sazlar da kopuz ismi ile anılmıştır. Bu sebeplerle olsa gerek, Türkler arasında asırlardan beri kökleşen kopuz, kendi aslî şeklini her yerde muhafaza edememiştir.¹⁹

_______________________________________

¹⁴ Gazimihal M. Ragıp, éKopuzdan Son Hâtıralar”, TFA, C.VI, sa:144, Temmuz s.2437-2438.
¹⁵ Gazimihal M. Ragıp, “Baş Ozan Korkut Ata ve Onun Yelteme Kopuzu”, TFA C.V sa:104 Mart !958 s.1653-1654.
¹⁶ Ataman S. Yaver, Anadolu Halk Sazları, Burhanettin Matbaası, İstanbul 1938, s.11.
¹⁷ Reich Karl, Türk Boylarının Destanları (Çev. Metin Ekici), Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, TDK Yay. 805, Ankara 2002, s.108.
¹⁸ Ergin Muharrem, Dede Korkut Kitabı, 2 Cilt TDK Yay. Ankara 1958-1963, s.169, 219.
¹⁹ Bu konuya Kopuzun Mûsıkî içindeki yeri başlığı altında değinilecektir.

Orta-Asya Türklerinden sonra kopuz özellikle Anadolu Türklerince benimsenmiştir. Arap tarihçilerinden İbn-i Haldûn, eserinin mukaddimesinde mûsıkîden bahsederken, kopuz ile alakalı olarak şunları söylemektedir: “...diyar-ı garb’da âlât-ı gınanın bir sınıfı dahi hepsi hava için tecvif olunmuştur. Zikrolunan âlât-ı evtârın bazısı bir kürre-i müstedine kıtası şekil üzere masnudur ki tanbur ve kopuz bu nev üzere mamuldur.”²⁴
Orta-Asya kavimlerince sevilerek çalınan kopuzlar, kullanıldıkları mahallelere göre hem şeklen hem de icra ediliş tarzı ile eski kopuzdan farklıdır.
Özbeklerde kopuzun gövdesi bir kuyruk, bir çanak, bir sap ve bir başlıktan ibarettir. Kuyruğun üstü kalın deri ile kaplıdır. Çanağın üstü açıktır ve kuyruk ile çanağın uzunluğu sap ile başın uzunluğuna eşittir. Kopuzun iki teli vardır. Her tel bir boğum at kuyruğu kılından yapılmıştır. Birinci tel boğumun kılları, ikinci telinkine nisbetle daha azdır.²⁵
Yine bugün, Minusin Altay Türk kopuzlarının bir, iki ve üç telli oldukları ile ilgili bilgiler ileri sürülmüştür.
Kazakistan’da halen tek ve çift çanaklı yayla çalınan kopuzlar mevcuttur.
Bir Mûsıkî Aleti Olarak Kopuz
Bir manzum eserin ezgi olmaksızın sözlü kültürde yaşama şansı zayıftır. Ayrıca destan anlatıcısı için de ezgi ve müzik aleti çok önemlidir. Müzik aletinin kullanımı ile destan anlatıcısı, anlatımı gözden geçirme, soluk alma, vurgu gerektiren bölümlerde vurgu yapma şansını elde eder. İlk sözlü ürünlerden olan bilmeceler ve atasözlerinin bünyesinde bir mûsıkînin varlığı hemen hissedilir. Sözlü kültür ürünlerinin uzun süre halk hafızasında yaşamasını sağlayan ezgi, yazılı kültüre geçişle önemini yitirmeye başlar. Ozanların okudukları Türkü çeşitleri iki türlüdür. İlki herkesçe söylenip bilinen eserler ki bunlar anonim eserlerdir. Diğeri ise bu sanatçıların kendilerinin doğaçlama olarak okudukları eserlerdir. Bunlara da “obon” adı verilirdi. “Obon sallamak” Türkü sallamak, Türkü söylemek anlamlarındadır.²⁶
Ozanların icralarına eşlik eden yegâne çalgı da kopuz olmuştur. Binlerce yıl evvel düğünleri, eğlence yerlerini, yarı resmi dinî ayinleri, Han’ın meclisini kısacası Türk sosyal hayatını şenlendiren ve onun bünyesinde kökleşen mûsıkî, çok eski devirlerden beri başta kopuz olmak üzere çeşitli mûsıkî âletleri ile icra edilmiştir. Grenard, eski Turfan Vahası Türkleri ile yakından ilgili olan tarihçilere dayanarak Türkler için “seyahate çıktıkları zaman bile kendi millî mûsıkî âletlerini beraberlerinde götürmekle, Türkler, kendi bediî zevklerini okşamaktan geri kalmamışlardır” ifadelerini kullanır.²⁷

________________________________________________

²⁵ Pîrî – Zâde Mehmed, İbn-i Haldûn Tercümesi, Mısır 1275, s. 492.
²⁶ A. Fikret, Özbek Klasik Musıkası ve Onun Tarihi, Semerkand – Taşkent, 1027, s. 42-43.
²⁶ Ögel Bahattin, İslâmiyetten Önce Türk Kültür Tarihi, TTK Basımevi, Ankara 1988, s.428.
²⁷ Fuat Köprülü, agy. s.. 64.

Kopuz, Anadolu sahasında “şeştâr” ismi ile de anılmıştır. Altı telli olan bu saz, daha çok İran ve Azerbaycan Türklerince tanınıp bilinmektedir. Eski eserlerde bu çalgı altı telli kopuz olarak yorumlanmıştır.
Türk boylarında çeşitli isimler altında ve farklı biçimlerde görülen kopuzun, söz konusu toplulukların melodi yapıları, örgüleri, okuma tonları, anlatılarındaki müziksel motifler, öykü yapısı aşk ve kahramanlık şiirlerinin terennüm özellikleri gibi birçok etmenle şekillendiği görülmektedir. Bu durum ancak etnomüzikolojik bir çalışma ile açıklanabilir, değerlendirilebilir.

Anadolu Sahasında Kopuz:

Fuad Köprülü, eserlerinde kopuzun Anadolu sahasındaki önemini izah ederken Dede Korkut’tan başlayarak, sırası ile İbn-i Bibi, Âşık Yûnus, Gülşehrî, Revânî, Şeyhî, Deli Lutfî, Yahya Bey vs gibi şâir ve âşıkların kopuzu severek işlediklerini belirtir.³³
İlk yazılı metinlerimizden olan Dede Korkud Hikayeleri’nde, mûsikîden, dolayısı ile kopuzdan izler vardır.
Zeki Velîdî Togan’ın; “Türklerin mûsıkîsi ve hikmet pîri, Göktürk zamanındaki Oğuz yabguları nezdinde bulunan Türk hâkimi nitelikleri ile tanımladığı Dede Korkud,”³⁴ Oğuzlarda, kopuzun ve genel olarak ozanlığın da pîri sayılmıştır.
Korkud Ata, ilk kopuzu yapan ve şamanlara kopuz öğreten ilk şamandır.35 Hikayelerde diğer mûsıkî unsurlarının yanında kopuz 19 kez geçer. Kopuzun, Kolca Kopuz, kolça kopuz isimleri ile hikayelerde geçtiği bazı bölümler, metinlerde geçtikleri yerlere göre şöyledir:

“Beyreği dahı getürüp kopuz çaldırırlardı.”  43/1
“Aydur-Hânım! Maksûdum oldur ki ere varan kız kalkup oynaya men kopuz çalam didi.” 52/200
“Ere varan kız menem çal kopuzunu oynayayın.” 52/23
“Beyrek kopuz çaldı oynadı.” 52/26
“Ere varan kız yerinde dura kalka kol saluben oyun göstere men kopuz çalam didi.” 52/35
“Ozan geldi Yelteme^* çaldı. 91/29

Kolca Kopuz :

“Aydur Hey kırk işüm kırk yoldaşum! Neye ağlarsız?
Kolca kopuzum getirün menim didi.” 87/13
“Mere! Kolca kopuzum çalun, öğün meni” 91/3

Kolça Kopuz :

“Kolça kopuz getürüp ilden ile bigden bige ozan gezer.” 2/20
“Kolça kopuzum elüme virün ol yiğidi ben döndüreyim” 13/16
Dirse Han’un elini şeşdiler. Kolça kopuzun eline verdiler.”³⁶

________________________________________________

³² Gazimihal M. Ragıp, Ülkelerde Kopuz ve Tezeneli Sazlarımız, Kültür Bak. Yay. Ankara 1975, s. 15.
³³ Fuat Köprülü, “Türk Edebiyatının Menşei”, Millî Tetebbular Mec. II, s. 65.
³⁴ Zeki Velîdî Togan, “Türk Destanı’nın Tasnîfi” Atsız Mec. Sa:. 9, s. 53.
³⁵ Kopuz ve Tanburanın Mucidi, İslam Ansk. İst. 1955 II/865.
³⁶ Orhan Şaik Gökyay, Dedem Korkud’un Kitabı, İst. 1973, s. 13, 87, 91/ Saim Sakaoğlu, Dede Korkut Kitabı İncelemeler-Derlemeler-Aktarmalar, Sel-ün Yay. Konya 1998
^*Yapılan araştırmalarda kopuzun yerine kullanılan bir isim olduğu, hatta bir tür kopuz olduğu kabul edilmiştir.

Türk dilinin mimarlarından olan Yûnus da kopuzu, şeşte ile birlikte anar.

“Ey kopuz ile şeşte
Aslun nedür bu işte
Sana suâl sorarım
Aydıver bana uşta

Yûnus imdi Sübhânı
Vasfeylegil gönülde
Ayru değül âriften
Bu kopuz ile şeşte”

Yûnus’ta birlikte kullanılan kopuz ve şeşte (çeşte) araştırmalara göre kopuzun altı telli şeklidir.³⁹
Tarih içinde ozan, Anadolu sahasında yerini âşığa, saz şâirine bırakmıştır. Hikmet Dizdaroğlu, “saz şâirleri ozanların torunlarıdır. Ozanlar daha sonraki yüzyıllarda yetişen saz şairlerinin atalarıdır. Ozanlık geleneği saz şairlerinde değişik biçimlerde varlığını sürdürmektedir”⁴⁰ ifadelerini kullanarak ozan ile saz şâiri arasındaki kültürel köprüye dikkat çeker.
Kopuzun yerini bıraktığı bağlama âilesi de saz şairinin kendini takdîmi, gücü, ritmik tamamlayıcısı, kendini ifâdesi hatta kendisi olmuştur.

Âşık Veysel’de, vekil, sırdaş, gizli dertlerin ortağı, yas tutup ustasını unutmayacak derecede yakın ve özel bir yerdedir. Veysel;

”Yanından göğsünden açılır yara
Yar gelmeden yaraların elletme”

diyerek ona bir kişilik verir. Âşık Dertli’de sosyal bir tenkid vasıtası, sadece çalanın anlayabileceği kadar dili özel bir saz olarak karşımıza çıkar.⁴¹
Pîr Sultan’da sazın ağacının Kâbe’nin kapısı, Hasan Hüseyin’in beşiği, Düldül Atının eğeri ile aynı olması sebebi ile kutsallık yüklenmiştir.⁴²
XVI. asır saz şâirlerinden Karacaoğlan’ın vasiyeti, saza verdiği önemi ifâde etmek için yeterlidir. Akşehirli A. Hamdi Efendi: Karacaoğlan’ın Maraş-Cezel Yaylası’nda vefat ettiği zaman vasiyeti ile tenha bir pınar başında defnolunduğunu, sazı çürüyünceye dek başucunda asılı durduğunu nakleder.⁴³
Kopuzun hatırası olarak Anadolu’da bir çok yerleşim adı bulunmaktadır.
Çalgı olarak ta Kars, Ordu, Konya ve Isparta’da hâlâ kullanılmaya devam etmektedir.

³⁹ Kösemihal Mahmut Ragıp, Kopuzdan Son Hatıralar, TFA 1994 s.2.
⁴⁰ Hikmet Dizdaroğlu, Halk Şiirinde Türler, TDK Yay. Ank. 1989, s. 18.
⁴¹ Hikmet Dizdaroğlu, age., s. 18.
⁴² A. Gölpınarlı, Pir Sultan Abdal, İstanbul 1955, s. 22.
⁴³ Müjgan Cunbur, Karacaoğlan, Ankara, 1985, s. XV.