KOPUZ ÇEŞİTLERİ :

Perdesiz-Yaylı ve Perdeli-Mızraplı Kopuz

Perde, bazı telli çalgıların (tanbur, bağlama, gitar) sapında bağlı olan, mesafeleri o müziğin ses sisteminin gerektirdiği frekans düzenine göre ayarlanmış kirişten veya madenî sargılara⁴⁴ verilen addır. Mahmut Gazimihal’in verdiği bilgiye göre kopuzun perdeli ve perdesiz çeşitleri vardır. Perdeli kopuz kemençeye benzer, gövde ve sapı tek parçadan oluşmuştur. Sol elin kavradığı sapta perde destecikleri vardır.⁴⁵ “Perde” kelimesinin yer aldığı aşağıdaki beyitte bu tür kopuzdan söz edildiğini söyleyebiliriz:
Perde altından öter karşu durup söyleyümez
‘Âşık oldugını dilden bugün ol yâra kopuz
Za’ifî, b5

Bu kopuz diz üstünde çalınır:
Dizün üstinde yatup ruhlaruna itse nazar
Cûş idüp sûz-ı derûnı yanar odlara kopuz
Hadîdî b4



Yukarıdaki minyatürde, kopuz (solda), kemânçe ve def görülmektedir. Minyatürdeki bu kopuz çeşidi perdeli kopuz tarifine uymakta ve mızrapla çalınmaktadır.⁴⁶
Perdesiz kopuz, tanbur tiplidir, yani yekpare ağaçtan olmayan kopuz çeşididir. Yarım armudî çanağına, at kılı tellerinin mümkün uzunluğuna uygun boydaki alete ayrı bir sap takılıdır. Bu çeşidin çanak ağzında alt taraftan yılan derisi gerilidir. Sopa bitişik tahtadan, gövde yüzü ortasında delik vardır. Saz dört telli olmakla beraber, sapta perde destecikleri yoktur.⁴⁷ Gazimihal’in verdiği bu bilgiye ek olarak, Ahmet Caferoğlu da “Türk Kopuzu”⁴⁸ başlıklı yazısında bu kopuz türü hakkında şöyle bilgi vermektedir:
“Kırgız-Kazaklarda ise aynı kopuz başka türlüdür. Levşin’in tarifine göre bunlardaki kopuz eski Rus kemanına benzeyip içi oyulmuş bir çanağı vardır. Çanağın üst tarafına bir sap raptedilmiştir. Telleri gâyet kalın olup at kılından yapılmıştır. Tıpkı viyolensel gibi iki diz arasına sıkıştırılıp çalınmaktadır. Tonu gayet kabadır; mamafih muhtelif kuş ötmelerini takliden çıkarılan sesler ve melodiler tabiata çok yakındır. Kafkasya Nogaylarındaki kopuz, teşekkülü itibarile aşağı yukarı Kırgızlarınkine benzemektedir. Bunlarınki de yayla çalınmakta olup iki telli kemana benzemektedir.”

Aşağıdaki resimde görüldüğü üzere perdesiz kopuz yayla çalınır:



Beyitlerde özellikle “perdesiz” kelimesinin yer aldığını görmekteyiz. Kelimenin “sakınmadan, doğrudan” anlamlarını da kasteden şairler, ikinci tip kopuzdan bahsetmişlerdir. Harîmî’nin şu beytinde, sözünü açıkça söylemek için sevgilinin ayağını öpen, ona yalvaran bir âşık olarak düşünülen viyolonsele benzeyen kopuzdur. Çünkü bu kopuz çalan kişinin hem ayağına hem de eline değmektedir. Beyitte, “elini ayağını öpmek” deyimi ve “perdesiz” kelimesi bu sebeple yer almıştır:
Perdesüz dimek içün râzını dildâra kopuz
Elin ayagın öpüp yüz ura yalvara kopuz
Harîmî, b1

Gedâyî ise, kopuzun sözünü sakınmadan söylediği için yüzüne el darbeleri aldığını söyler. Bu beyit ayrıca kopuz çalınırken el darbelerinden de yararlanıldığını göstermektedir:
Perdesüz söyledügiçün sözini yâra kopuz
Zahmeler yir yüzine derd ile bî-çâre kopuz
Gedâyî, b1

⁴⁴ Çinuçen Tanrıkorur, Osmanlı Dönemi Türk Musikisi, Dergâh Yay., İstanbul 2003, s. 208.
⁴⁵ Mahmut R. Gazimihal, Ülkelerde Kopuz ve Tezeneli Sazlarımız, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 2001, s. 24.
⁴⁶ Metin And, “Hem Göze Hem Kulağa Osmanlı Müziği”, SkyLife, Ocak 2005, s.124.
⁴⁷ Mahmut R. Gazimihal, Ülkelerde Kopuz ve Tezeneli Sazlarımız, s.24.
⁴⁸ Ahmet Caferoğlu, “Türk Kopuzu”, Ülkü Mecmuası, C.8, S.48, 1936, s.211.

Kopuzun nemede ve deriye sarılması:

Kopuzun keçeden yapılan kılıfı, dervişlerin giydiği keçeden yapılan nemede benzetilmiştir, bu şekilde kişileştirilen kopuz şu beyitte âşıkların meclislerini gezmektedir:
Geydügi köhne nemed sohbet-i ‘uşşâkı gezer
Yürür elden ele bî-çare vü âvâre kopuz
Harîmî, b2

Vasfî’nin şu beytinde ise, tanburun bir kılıfa konup kuşakla bağlanması ile keşişin zünnâr bağlaması arasında ilişki kurulmuştur. Kopuz, kirişleriyle tamburlara benzese de onlar gibi kılıfı yoktur, kuşağa/zünnâra heves etmez:
Hem-kiriş oldı uyup gerçi ki tanbûrlara
Heves itmez hele anlar gibi zünnâra kopuz
Vasfî b3

Zâ’ifî’ye göre, kopuzun üst yüzeyinin deri ile kaplanmasının sebebi, feleğin darbesini yemiş olmasıdır. Bu kopuz yukarıda bahsettiğimiz perdesiz ve yayla çalınan kopuz çeşididir:
Darb-ı dehri yedi şöyle ki sarıldı deriye
Neye benzedi yine sûz ile bî-çâre kopuz
Zaîfî, b4

Sûzî’ye göre kopuz aşk ehli olduğu için deriye sarılmıştır, çünkü aşk ehline bir koyun derisi olan post yeter:
Çünki aşk ehline bir dost u bir post yiter
Bir deriye sarılup gelse n’ola yâr a kopuz
Sûzî, b4

KOPUZU KİM, NEREDE VE NASIL ÇALAR?

15.yy. tezkire yazarlarından Sehî Bey, Edirneli Sagârî’nin kopuz çalmaktaki maharetini şöyle anlatır:
“…kopuz çalmada o derece bir maharet ve el yatkınlığı kazanmıştı ki eline kopuz alıp, hazırlayıp çalmaya başlayınca Zühre’yi gökten indirir, onu, elinde olmaksızın raksa ve semaa başlatıp meclistekilerin içine ateş düşürür, böylece her birinin hay huyundan ve mest naralarından yeryüzü kargaşa, kavga ve bela dolardı.”⁵⁴

Sehî Bey’den iki yüzyıl sonra Evliya Çelebi, kopuzu icad edenin Fatih zamanı vezirlerinden Ahmed Paşa olduğunu belirtir ve kopuz üstatları olarak Çelengli Şehbâz Ağa, Söhrâb Ağa, Yamalı Receb Ağa ve Boşnak Mahmûd Ağa’yı gösterir:
“Sâzendegân-ı kopuzcıyân: Neferât 30, müellifi Hersek oğlı Ahmed Paşadır. Ebü’l-feth vüzerâlarındandır….Bu sâzın üstâdı Çelengli Şehbâz Ağa ve Söhrâb Ağa ve Yamalı Receb Ağa ve Boşnak Mahmûd Ağa bunlar meşhûrdur.”⁵⁵
Yine Evliya Çelebi, kopuzun Bosna, Budin, Kanlıca ve Eğre’de çalındığını ve kopuzu Anadolu’da görmediğini söyler:
“Bu sâz Bosna ve Budin ve Kanlıca ve Eğre ve Tımışvâr serhadlerine mahsusdur. Anatolıda aslâ görmedik,”⁵⁶

Peçoy gazileri kopuz çalarak yolarına giderler:
“Evvelâ başlarında beyaz kalpakları ve bellerinde abdâlânvâr pâlheng-i murassa ve yeşim ve balgamî taşlı kuşakları ve bellerinde kortela nâm bıçakları ve levendânlarının ellerinde topuzları ve kiminin ellerinde kopuzların çalarak yollardan ubûr ederler.”<sup>57

54</sup> Mustafa İsen, Sehî Bey Tezkiresi/Heşt-Behişt, Ankara,1998, s. 177-178.
⁵⁵ Evliya Çelebi Seyahatnâmesi, I. Kitap, s. 304.
⁵⁶ Evliya Çelebi Seyahatnâmesi, I. Kitap, s. 304.
⁵⁷ Evliya Çelebi Seyahatnamesi, 6. Kitap, s. 118.

Gerek Dede Korkut Hikâyeleri’nde gerek destanlarda kahramanlar kopuz eşliğinde şiir okumuşlar, sözlerini kopuzla söylemişlerdir. 14.yy.’da yazılmış Süheyl ü Nev-bahâr’da bu özelliğin devam ettiğini görmekteyiz. Bu konuyla ilgili Cem Dilçin şu yorumlarda bulunmaktadır:
“Süheyl ü Nev-bahar’da Süheyl’in, Nev-bahar’a olan aşkını, özlemini ve dertlerini dile getirdiği gazelleri, “kopuz” eşliğinde, yani “kopuz çalarak” söylemesi dikkati çeken bir özelliktir. Süheyl ü Nev-bahâr’da görülen bu durum, destan dönemlerindeki saz eşliğinde şiir söyleme (soy soylama) geleneğinin son kalıntılarından biri olabileceği düşüncesini akla getirmektedir. Süheyl ü Nev-bahâr’la çağdaş olan mesnevilerde, olayın kahramanlarının ağzından söylenmiş gazeller ve başka şiirler varsa da, bunlar kopuz ya da başka bir saz eşliğinde söylenmemektedir.”⁵⁹

Süheyl gazelini kopuz eşliğinde söyler:
Çü düzdi kopuzı urubanın el
Hemân lahza didi bu resme gazel
Süheyl ü Nev-bahâr, b1177⁶⁰

Sûzî’nin şu beytinde de eğlence meclislerinde kopuzla şiir okuma geleneğinden bahsedilmiştir:
N’ola bezm ehli semâ ile safâ eylese kim
Sûzî’nün şirin okur şevk ile dildâra kopuz
Sûzî, b5

⁵⁹ Cem Dilçin, Mesud Bin Ahmed, Süheyl ü Nev-bahâr, s. 92.
⁶⁰ Cem Dilçin, Mesud Bin Ahmed, Süheyl ü Nev-bahâr, s.273.

Âşık, Arkadaş ve Rakîb Olarak Kopuz

Âşkın kopuzunda âşıklığın alâmetleri görülür. Şairler, bu alâmetleri beyitlerinde çeşitli edebî sanatlar vasıtasıyla dile getirmişlerdir. Nazmî, kopuzu, bağrının yufka yani delik, yanık dilli, zayıf ve ince olması sebebiyle âşıkla özdeşleştirir:
Bağrı yufka dili nâlân teni gâyetde nahîf
Benzer insâf bu kim ‘âşık-ı gam-hâre kopuz
Nazmî, b2

Revânî’nin şu beytinde, kopuz âşık olduğu için cefâ eden sevgilinin elini ve dizini (elle ve dizde çalınmasından hareketle) öpmektedir:
Yalvarup gâh elin gâh dizin öpmez idi
Âşık olmasa Revânî o cefâ-kare kopuz
Revânî b5

Gedâyî’ye göre âşık kopuz, “sevgiliye derdleri anlatmak” için onun eteğine yüz sürer elini ve ayağını öper:
Yüz sürer dâmenine öper ayagın u elin
Arz ider hâlini bin derd ile bî-çâre kopuz
Gedâyî, b2

Âşık olmasının yanında kopuz, aşk derdini paylaşan bir arkadaş (hem-nefes) olarak da beyitlerde düşünülmüştür. Nazmî kopuzun dertli sesini, dertli bir âşığa arkadaş olmasına bağlar:
Hem-nefes olmasa bir ‘âşık-ı gam-hâre kopuz
Her nefes gelmez idi derd ile bin zâre kopuz
Nazmî, b1

Bu sebeple dert ile elden ele gezer:
Hem-nefes olmaga bir âşık-ı gam-hâra kopuz
Gezer elden ele bin derd ile âvâre kopuz
Vasfî, b1

Kopuz, âşıkla beraber aşk acısı da çekmektedir:
Nazmî gibi gam-ı cânân ile dil-haste olup
Dem-be-dem zârî kılur derd ile bî-çâre kopuz
Nazmî, b5

Diğer beyitlerden farklı olarak Gedâyî, kopuzu eli boş ve sadece kuru söz ile sevgiliye ulaşan bir rakip olarak görür:
Ey Gedâyî nice sihr ile ne fitneyle varur
Ki eli boş kuru söz ile irer yâra kopuz
Gedâyî, b7