MARAŞ’TA MİSYONERLİK FAALİYETLERİ :
^{(XIX. Yüzyılın İkinci Yarısı ve XX.Yüzyılın Başlarında)}

Giriş :
"Misyon” kelimesi Latince “Mittere”den gelir. Anlamı “göndermek”tir. Fransızca’ya “Misyon” olarak geçmiş, “ bir kimseye, bir şey yapmak için verilen özel görev” anlamını kazanmıştır. Misyon kelimesinden gelen “Misyonerlik” ise; "bir dini teşkilat kurarak, din propagandası yapmak, insanları o dinin mensubu haline getirmektir".¹
Genel olarak misyonerlik; “Başka dinden olanları kendi dinine kazandırmak için kurulan dernekler,” özel de ise; “Hıristiyan olmayan ülkelerde Hıristiyanlığı yayma amacını güden kurumlar”² olarak tanımlanmıştır. Bu yolda görev alan rahip, papaz ve din adamlarına da misyoner denir. Kısacası misyonerlik; Hıristiyanlığı yaymaya yönelik örgütlü çalışma birimidir³.
Misyonerlik faaliyetlerinin başlangıçtaki yegâne amacı, Hıristiyan olmayanları, Hz. İsa’nın Havarileri’ne; “Gidiniz! Gerçeği (Kutsal Kitabı) onlara anlatınız” buyruğuna istinâden, Hıristiyanlığa davet ederek bu dini geniş kitlelere yaymak ve İncil’i öğretmekten ibaretti.
Fakat, daha sonraki dönemlerde, özellikle XIX. yüzyılın başlarından itibaren misyonerler, politik güç merkezi olan bazı ülkelerin emperyalist amaçları doğrultusunda az gelişmiş ülkelerde kendi çıkarlarını koruyacak taraftarlar oluşturmak, kültürel olarak etki yapmak ve ekonomik çıkarlar elde etmek amacıyla kullanmışlardır. Bir başka ifadeyle, misyonerliğin esas amacı dini propaganda iken, XIX. yüzyıldan itibaren kültürel, siyasi ve ekonomik çıkar elde etmeye yönelmiştir.
Osmanlı topraklarında misyonerlik faaliyetlerinin sistemli ve yoğun olarak gerçekleştiği dönem kuşkusuz XIX. yüzyılın ortalarına doğru başlayan dönemdir. Başta İngiltere, Fransa ve daha sonra da Amerika gibi ülkeler Osmanlı topraklarına sistemli ve yoğun bir şekilde “ileri karakolları” gözüyle baktıkları çok sayıda misyoner göndermişlerdir⁴.
Amerikalı misyonerler içerisinde, önde gelen misyonerlerden biri olan Tillman C.Trowbridge, 1857 yılında, Anadolu’da yaptığı gezinin notlarında, tipik misyoner görüşünü, özetle şöyle dile getiriyordu: “Türklerin, gerek insan olarak kendileri, gerekse tüm toplumsal kurumları ilkeldir. Bunun bir nedeni ırksal ise, bir nedeni de dinseldir (İslâm). Türkler Hıristiyanlaştırılmadıkça ve tüm kurumları batılılaştırılmadıkça kurtuluş yoktur. Kurtuluşun yolu ise Osmanlı İmparatorluğundaki Hıristiyan halkları bir bir Protestanlaştırmak (evangelization) ve özgürleştirmektir.”⁵ Bu düşünceleri sadece Trowbridge’ye ait fikirler olarak görmemek lazımdır. Misyonerlerin büyük çoğunluğunun düşüncelerini yansıtması açısından önemlidir.
Öte yandan, 1880 tarihli Barlett Raporu, ABD’deki Protestan misyoner örgütlerinin en kıdemlisi ve de en büyüklerinden birisi olan ABCFM (American Board of Commissioners for Foreign Missions) ya da BOARD’ın Osmanlı topraklarındaki faaliyet ve hedeflerini şöyle özetler; “Misyoner faaliyetleri açısından Türkiye, Asya’nın anahtarıdır”⁶.
Osmanlı İmparatorluğu coğrafyasının misyonerlik faaliyetleri bakımından önemi; üç büyük dinin kutsal mekanlarının bulunduğu Anadolu ve Ortadoğu’nun, bu devletin egemenlik sahası dahilinde yer almasından kaynaklanmaktadır. Nitekim bu bölge Hıristiyanlık literatüründe “İncil Ülkesi” manasına gelen “Bible land” olarak isimlendirilmektedir⁷.
1897’de Türkiye’de toplam 624 adet misyoner okulu ve bu okullarda toplam 27400 civarında öğrenci bulunuyordu⁸. Bu sayıya Osmanlı Devletindeki gayr-i müslimlerin açmış olduğu okullar dahil olmalıdır. Yine 1897 itibariyle Osmanlı İmparatorluğu’nda; Fransa 127, İngiltere 60, Almanya 22, İtalya 22, Avusturya 11, Rusya 7 ve A.B.D. 131 okula sahiptiler<sup>9

1</sup> Uygur Kocabaşoğlu, Kendi Belgeleriyle Anadolu’daki Amerika, Misyoner Okulları, İstanbul, 1989, s. 14.
² Meydan Larousse, “Misyonerlik”, C. 8., s. 843.
³ A. Mehmet Kocaoğlu, “Misyonerlik Faaliyetlerinden Pontus Rum Devletine Uzanan Süreç”, Gresun Tarihi Sempozyumu, 24-25 Mayıs 1996, Bildiriler, İstanbul, 1977, s. 236.
⁴ Adnan Mahiroğulları, “XIX. Yüzyılda Sivas ve Yöresinde Misyonerlik Faaliyetleri”, Türk Yurdu, Aralık 1999-Ocak 2000, C. 19-20, S. 148-149, Ankara 2000, s. 526.
⁵ Kocabaşoğlu, A. g.e., s. 74.
⁶ H. Tahsin Fendoğlu, “Amerika Birleşik Devletleri’nin Misyonerleri ve Osmanlı Devleti”, Türkler, C. 14, Ankara 2002, s. 190. Ayrıca bkz. Musa Şaşmaz, Kürt Musa Bey Olayı, İstanbul, 2004, s. 23-24.
⁷ Ömer Turan, “19. Yüzyıl Osmanlı Tarihinin Kaynaklarından İngiliz ve Amerikan Protestan Misyonerlik Cemiyetleri Arşivleri”, XIII. Türk Tarih Kongresi, 4-8 Ekim 1999, Kongreye Sunulan Bildiriler, C.3- III.Kısım, T.T.K, Ankara, 2002, s. 1547.
⁸ Bilal Şimşir, “Ermeni Propagandasının Amerika Boyutu Üzerine”, Tarih Boyunca Türklerin Ermenilerle İlişkileri Sempozyumu, (8-12 Ekim 1984), Ankara, 1985, s. 98. 1885 yılı verileri için bakınız, Şaşmaz, a.g.e., s. 45-46.
⁹ George E. White, Bir Amerikan Misyonerinin Merzifon Amerikan Koleji Hatraları, Terc. Cem Tarık Yüksel, İstanbul, 1995, s. 35-36.

MARAŞ’TA MİSYONERLİK FAALİYETLERİ :
^{(XIX. Yüzyılın İkinci Yarısı ve XX.Yüzyılın Başlarında)}

A- MİSYONERLERİN MARAŞ’TAKİ FAALİYETLERİ :

2- Misyonerlerin Maraş’a İlgi Duymalarının Sebepleri:

Anadolu'yu muhtelif misyon bölgelerine ayıran Amerikalı misyonerler, Anadolu'daki faaliyetin esas olarak Ermenileri kapsayacağı kesinlik kazanınca, daha önce Batı Türkiye misyonu olan misyonun adını Ermeni misyonuna dönüştürmüşler, 1856 yılında da Ermeni misyonunu Kuzey ve Güney olmak üzere ikiye ayırmışlardı. İşte, Maraş, Güney Ermenistan misyonu içerisinde yer alıyordu. Maraş’tan başka bu misyon dairesinde Antep ve Antakya da bulunuyordu¹². Öte yandan Batı Anadolu misyon grubunun, Güneydeki bu Ermeni misyon grubuyla irtibat halinde olduğunu belirten Necmettin Tozlu, bunların ileri karakollarının Kilikya, önemli çalışma bölgelerinin ise, Adana, Tarsus, Maraş ve Antep gibi merkezler olduğunu belirtir¹³.
1860 yılından sonra, Ermenilere yönelik misyonerlik faaliyetlerinin üç misyon çerçevesinde yürütülmesi kararlaştırılmıştır. Bunlar; Batı Türkiye Misyonu, Doğu Türkiye Misyonu ve Merkezî Türkiye Misyonu’dur. Maraş, Antep, Halep, Adana ve Antakya; Merkezî Türkiye Misyonu’nun 1870 yılındaki istasyonlarıydı. Bu istasyonların pâ-yi tahtı (merkezi) ise Antep kentiydi¹⁴.
XIX. yüzyılın ortalarından itibaren Amerikan misyoner faaliyetlerinin "Merkezî Türkiye Misyonu" dairesinde yer alan kentlerde, oldukça hızlı bir gelişme gösterdiği bilinmektedir. Üç misyon içerisinde, Protestan Cemaati en yüksek olan bu misyonun, adı geçen merkezlerde, ilkokuldan yüksekokula kadar eğitim kurumları açarak ciddî bir eğitim faaliyeti içine girdikleri anlaşılmaktadır¹⁵. Zira, misyonerlerin hedeflerine ulaşabilmeleri için kullanmayı düşündükleri araçlardan biri din, diğeri de eğitimdi¹⁶. Nitekim misyonerlerin bu kanallardan hareketle amaçlarına ulaşmaya çalıştıkları görülmektedir.
İnceleme dönemimiz içerisinde Maraş’ta %25-30 nispetinde gayr-i Müslim nüfus yaşıyordu. Örneğin, aşağıda Grafik I’de de görüleceği üzere; 1320/1904-1905 tarihli Halep Vilâyeti Salnâmesine göre Maraş’ta %27 gayr-i Müslim yaşarken, bu nüfusun %26’sı Hıristiyanlardan teşekkül etmiş olup, büyük çoğunluğu da Ermeni idi¹⁷.

¹² Kocabaşoğlu, A.g.e.,, s. 94-95.
¹³ Necmettin Tozlu, Kültü ve Eğitim Tarihimizde Yabancı Okullar, Ankara, 1991, s. 37.
¹⁴ Kocabaşoğlu, A.g.e., s. 95. Ayrıca bkz. Necdet Sevinç, Ajan Okulları, 2. Baskı, İstanbul, (t.y), s. 32.
¹⁵ Kocabaşoğlu, A.g.e., 96-97
¹⁶ Sevinç, A.g.e., s. 29.
¹⁷ 1320 Tarihli Haleb Vilâyeti Salnâmesi, s. 370

MARAŞ’TA MİSYONERLİK FAALİYETLERİ :
^{(XIX. Yüzyılın İkinci Yarısı ve XX.Yüzyılın Başlarında)}

A- MİSYONERLERİN MARAŞ’TAKİ FAALİYETLERİ :

3- Misyonerlerin Maraş’taki Faaliyetleri:

Yukarıdaki açıklamalardan da anlaşıldığı gibi Maraş’taki bu Hıristiyan-Ermeni nüfusun misyonerlerin cazibesini çektiği görülmektedir. Bu nüfusun, kaynaklarda “Mekâtib-i Gayr-i Müslim” olarak adlandırılan okullar kurarak, Maraş’ta, öteden beri, eğitim-öğretim faaliyeti içerisinde bulundukları bilinmektedir. Hatta, I. Dünya Savaşı öncesinde Maraş, en fazla Ermeni okulunun (19) bulunduğu kentler arasında zikredilmektedir¹⁸. Bünyesinde bir çok gayr-i müslim nüfusu barındıran bir kentte, azınlıkların okul kurması kaçınılmaz bir durumdu. Bununla beraber, Fransa ve Amerika’ya mensup olduğu görülen yabancılar (Ecnebi) da muhtelif derecelerde okullar kurmuşlardır (Bkz. Tablo 1.). Bu okullar kaynaklarda "Mekâtib-i Ecnebiyye" olarak geçmektedir.

Tablo 1. 1317/1901 Yılında Maraş’ta Faaliyet Gösteren “Mekâtib-İ Ecnebiyye”¹⁹



Yabancıların kurdukları bu okulların o dönemlerde yoğunluk kazanan misyoner faaliyetleriyle ilgili olduğu anlaşılmaktadır²⁰. Öte yandan, 1892 yılında Maraş’ta ecnebilerin sayısı toplam 15 iken²¹, 1896-97 yıllarında bu rakamın 981²², 1908 yılında ise 1441’e²³ yükselmesi bu meseleyi teyit eden bir başka husustur.

¹⁸ Sevinç, A.g.e., s. 130.
¹⁹ 1317 Tarhli Maarif Salnâmesi, s. 1130-1132. Ayrıca bkz. 1319 Tarihli Maarif Salnâmesi, s. 544.
²⁰ Şemseddin Sâmi, Kâmusü’l-Â’lam, C. 6., İstanbul, 1316., s. 4262.
²¹ 1308 Tarihli Haleb Vilayeti Salnâmesi, s. 214.
²² 1310 Tarihli Haleb Vilayeti Salnâmesi, s. 238. Her ne kadar, diğer salnâmelerde yabancı nüfus düşük de gösterilse, biz o devrin şartlarında, bu nüfusun yüksek olabileceği kanaatiyle “Ecnebi”nüfus açısından, 1310 Tarhli Salnâme verilerini almayı daha uygun gördük.
²³ 1324 Tarihli Halep Vilayeti Salnâmesi, s. 474.

Ecnebi nüfusunda bu artış gözlenirken, 1908 yılına gelindiğinde (Bkz. Grafik 3.) Hıristiyan-Ermeni nüfusunda da 1904-1905 yılı verilerine göre belirgin bir artışın (%5) olması dikkat çekicidir. Bu durum Grafik I ve Grafik 3’deki veriler karşılaştırıldığında daha net bir şekilde görülmektedir.

Grafik 3. 1908 Yılında Maraş Kazası’nda Nüfusun Dînî Açıdan Dağılımı:

(1) Müslüman   (2) Hıristiyan    (3) Yahudi    Toplam
46636                      21174           213          68023
%68                          %31            %1           %100

1904-1908 yılları arasında Hıristiyan-Ermeni nüfusunda gözlemlenen bu hareketliliğin ve artışın (4823 kişi); Maraş da dahil olmak üzere, Çukurova bölgesinde kurulması planlanan Ermenistan Devleti düşüncesinden kaynaklandığı kanaatindeyiz. Nitekim bu tarihlerde, Şark Meselesi çerçevesinde, Ermeni olaylarının özellikle tahrik ve teşvik edilerek artış gösterdiği bilinmektedir.
Fransızların açtığı okullara Katolik, Amerika ve İngiltere’nin açtığı okullara ise Protestan okulları denmekteydi²⁴. Katolik Misyonerlerin faaliyetleri bu mezhebin tarikatları olan Cizvit, Fransisken, Kapusen ve Lazarist örgütleri tarafından yürütülmüştür. Osmanlı Devleti’nde Fransa’nın himayesinde faaliyete başlayan bu tarikatlar:
1- Fransa’nın nüfuzunu kuvvetlendirmek,
2- Katolik ve Ortodoksluğu birleştirmek,
3- Osmanlı ülkesindeki Ortodoks Rum ve Ermenileri Katolik yapmak,
4- Müslümanları Hıristiyanlaştırmak, gibi gayelerle hareket etmekteydiler²⁵.

²⁴ Akyüz, Yahya, Türk Eğitim Tarihi, Ankara, 1982, s. 121.
²⁵ Süleyman Kocabaş, Misyonerlik ve Misyonerler, İstanbul, 2002, s. 77-78.

Faaliyetleri hakkında bilgi sahibi olduğumuz, Maraş’taki bazı misyoner müesseseleri ise şunlardır:

a) Maraş İlahiyât Okulu:
Misyonerlerin hedeflerine ulaşabilmek için kullandıkları araçlardan bir diğerinin de din olduğunu daha evvel belirtmiştik. Nitekim, Maraş ve havâlisine 1845’lerde gelen Amerikan misyonerleri ilk olarak kilise açmakla meşgul olmuşlardır. Daha sonra da açılan kiliseler yoluyla bölgedeki azınlıkları organize faaliyeti içine girmişlerdir. Diğer Amerikan misyoner okullarında olduğu gibi, burada da esas felsefe, Protestanlaştırma temeline dayalıdır. Maraş İlâhiyat Okulu'nun ise bu işe en müsait eğitim kurumlarından biri olduğu düşünülüyordu. Zira, ilâhiyat okulları, Amerikan misyoner eğitiminin “dinsel” kanadını oluşturuyordu³⁴. Bunun için okul, çok tecrübeli ve önemli bir misyoner olan Mr. Trowbridge’in idaresine verilmişti(1868).
Maraş İlâhiyat Okulu’na, daha sonraları pozitif araştırmalara dayalı ilmî bir bölüm daha ilâve edilmişse de, 1875’de bu bölümün kapatıldığı belirtilmektedir³⁵.
Resmî adı Tarsus Amerikan Koleji olan Saint Paul Enstitüsü'nün, 1914-15 yıllarındaki kataloğunda; “insanları Maraş İlahiyat Okulu’na gitmeye yönlendirmek” şeklinde özel bir amacının bulunması da, Maraş İlahiyat Okulu’nun, Saint Paul Enstitüsü'nün bir ünitesi olduğunu göstermektedir. Ayrıca bu okulun, I. Dünya Harbi esnasında bile faal halde olduğu anlaşılmaktadır³⁶. Amerikan misyoner eğitiminin, “dinsel” kanadını, ilahiyat okullarının oluşturduğunu söylemiştik. Mezkur anlayışın “laik” kanadını ise kolejler taçlandırıyordu.

³⁴ Kocabaşoğlu, A.g.e., s. 172.
³⁵ Tozlu, A.g.e., s. 110-111.
³⁶ Tozlu, A.g.e., s. 99.